Kasteel De Middelburg verrassend anders
Nieuwe inzichten dankzij geofysisch en historisch-archeologisch onderzoek
De Oudorperpolder lijkt een ongerepte groene oase, maar zo’n 700 jaar geleden zag het er heel anders uit. Het aangezicht werd gedomineerd door twee kastelen: de Nieuwburg ten noorden en de Middelburg ten zuiden van de Munnikenweg. Dankzij geofysisch onderzoek (ofwel onderzoek naar contrastverschillen in de bodem) weten we nu een heleboel meer van kasteel de Middelburg. Zoals bijvoorbeeld de exacte locatie en het feit dat het kasteel veel omvangrijker moet zijn geweest dan altijd werd gedacht.
In november 2018 gaf het archeologisch centrum van de gemeente Alkmaar geofysici Ferry van den Oever en Jan de Geus van Saricon BV de opdracht om een geofysisch onderzoek uit te voeren op het terrein in de Oudorper polder waar ooit kasteel de Middelburg stond. Het kasteelterrein, dat een archeologisch Rijksmonument is, is voorzien van een omgrachting. Maar die is niet uit de tijd van het kasteel zelf. De gracht is later aangelegd bij de bouw van de woonwijk erachter. Op de kadasterkaart uit 1821 is alleen de historische vaart aan de oostzijde aanwezig. Deze vaart was er al in de tijd van de bouw van de Middelburg. Onze vraag was of met geofysisch onderzoek vastgesteld kon worden wat de exacte locatie van het kasteel was, of er nog resten van het kasteel in de bodem te vinden waren en of er misschien nog meer in de bodem kon worden aangetroffen.
Alkmaar 
Kastelen voor Floris V
Net als kasteel de Nieuwburg, is de Middelburg rond 1282 gesticht voor Floris V, in zijn strijd tegen de Friezen. Floris V werd in 1254 in Leiden geboren en was de zoon van Graaf Willem II. Willem II regeerde over alle gewesten in de Noordelijke Nederlanden, behalve over West-Friesland. Deze West-Friezen wilden zich niet laten onderwerpen en er waren dan ook regelmatig conflicten. In de winter van 1256 trok Willem II erop uit met een klein verkenningsleger. Bij Hoogwoud echter, zakte hij met zijn paard door het ijs. Langs de kant stond een groep West-Friezen die hun kans grepen. Graaf Willem II werd ter plekke door hen vermoord. Het verhaal gaat dat het lichaam van de graaf onder een haardplaat in een boerderij begraven werd.
Wraak
Zoon Floris had van jongs af aan een missie: de West-Friezen aan zijn gezag onderwerpen, de dood van vader Willem II wreken en het lichaam van zijn vader vinden. Dit verhaal begon voor Floris rond zijn achttiende jaar. Alkmaar werd zijn uitvalsbasis en hij liet een dam in de Rekere aanleggen en een dijk over een drassig gebied tussen Oudorp en Alkmaar, de huidige Munnikenweg. Deze weg vormde de verbinding tussen Kennemerland en West-Friesland.
In 1282 weet Floris de West-Friezen te verslaan en vindt hij het lichaam van zijn vader in Hoogwoud. Om te voorkomen dat de West-Friezen direct hun land weer innamen begon Floris met het aanleggen van vijf dwangburchten, waarvan er twee in Alkmaar lagen. De kastelen liggen opvallend dicht bij elkaar, op niet meer dan ongeveer 600 meter afstand. De dertiende-eeuwse schrijver/journalist Melis Stoke beschrijft in de rijmkroniek van Holland dat dit precies de afstand is van twee boogpijlen. Dat betekent dat je als vijand tussen de twee kastelen altijd kon worden geraakt.
Historische bronnen
De graven hielden al vanaf de veertiende eeuw een nauwgezette administratie bij. Deze zogenoemde grafelijke rekeningen zijn een belangrijke bron van informatie. Bijvoorbeeld over de hoeveelheid reparaties van de grafelijke bezittingen en de materialen die daarbij gebruikt werden. Ook maken we uit de rekeningen op welke gebouwen er allemaal bij het kasteel hoorden.
Opvallend is de rekening uit 1345 voor de bouw van zeven `windasen` (hijswerktuigen) voor de Middelburg. Verder meldt deze rekening de bouw van een turfschuur en de aanwezigheid van elf lasten turf en 26 ‘hoed’ schelpen op de Middelburg. Als je bedenkt dat één last turf 60 ton bedraagt en dat één hoed staat voor circa 1000 liter, kunnen we stellen dat dat grote hoeveelheden zijn. In de rekeningen worden ook diverse gebouwen met verschillende functies genoemd en wordt gesproken over een Werf die tussen het kasteel en het Zwijnsmeer gelegen moet hebben. Maar de ruimte tussen het kasteel en het meer is daar veel te klein voor. Dat moet wel betekenen dat er elders op het terrein ook een voorburcht heeft gestaan van een aanzienlijke omvang.
De reparaties die gedaan werden, betroffen naast onderhoud vaak ook het herstel van verwoestingen. In 1517 echter, wordt het kasteel definitief verwoest door Grote Pier en diens rebellenleger Zwarte Hoop. Het kasteel wordt niet herbouwd, de resten worden afgebroken en de stenen verkocht. Uit een akte van 1528 blijkt dat de funderingen niet meer geschikt waren om er losse stenen van te bikken. Dit omdat ze uit gegoten werk bestonden. Na deze constatering laat men de funderingen voor wat ze zijn.
Eerdere opgravingen
In 1942 wordt kasteel de Middelburg opgegraven door Prof. Renaud. Helaas is hiervan niet heel veel bekend. Ook de exacte locatie van het kasteel is in die tijd niet vastgelegd. In 1974 wordt door dhr. Cordfunke nog een archeologisch onderzoek verricht. Ook van deze opgraving zijn slechts beperkte gegevens voorhanden en de coördinaten zijn niet bewaard gebleven.
Geofysisch onderzoek
Geofysisch onderzoek is niets meer of minder dan het registreren van contrastverschillen in de bodem. Uiteraard moet er wel voldoende contrastverschil aanwezig zijn tussen de directe omgeving en datgene dat gezocht wordt om er conclusies aan te verbinden. Er zijn verschillende geofysische technieken. Omdat elke techniek zo haar eigen voor- en nadelen heeft, is voor het onderzoek naar de Middelburg gekozen voor een combinatie van magnetometrie (MAG), grondradar (GPR) en Electro Magnetische Inductie (EMI).
Magnetometrie (MAG)
Een magnetometer registreert de afwijkingen van het aardmagnetisch veld, veroorzaakt door ijzerhoudende objecten zoals bijvoorbeeld (vliegtuig-)bommen, damwanden en gewapend beton. Met deze techniek is het ook mogelijk om subtielere archeologische resten op te sporen. Voorwaarde is wel dat de magnetische eigenschappen voldoende afwijken van die van het aardmagnetisch veld.
In dat geval kan bijvoorbeeld muurwerk opgespoord worden, uitbraaksleuven, ovens of concentraties baksteen. Dit laatste vanwege het ijzergehalte in de gebruikte klei van het baksel. Ook kunnen structuren in de grond zichtbaar worden, zoals bijvoorbeeld kuilen, greppels en grachten. Dat is mogelijk als ze geheel of gedeeltelijk zijn opgevuld met materiaal met magnetische eigenschappen.
Grondradar (GPR)
Met behulp van het uitzenden en ontvangen van elektromagnetische pulsen kan een zogeheten grondradarsysteem inzicht geven in de opbouw van de bodem en de eventueel aanwezige ondergrondse structuren. De kwaliteit van de radarbeelden wordt onder meer bepaald door de wijze van grondcontact (hoe beter het contact met het grondoppervlak, hoe beter de kwaliteit van de radardata) en de hoeveelheid leem in de bodem.
Electro Magnetische Inductie (EMI)
Bij elektromagnetische inductie (EMI-)metingen wordt de geleidbaarheid gemeten van een elektrisch stroompje dat ingebracht wordt in de bodem. Hiermee worden de aanwezige elektromagnetische velden verstoord en die mate van verstoring wordt vervolgens gemeten. Op deze manier kunnen verschillen in bodemsoort, maar ook bijvoorbeeld grachten en funderingen in beeld worden gebracht. Een gracht heeft bijvoorbeeld een andere geleiding dan zand, klei of een stuk baksteen.
Veldwerk
Het onderzoek is uitgevoerd Op 29 november 2018. Hierbij zijn de systemen gekoppeld aan een RTK-GPS (waarbij RTK staat voor Real Time Kinetic, een speciale nauwkeurige vorm van GPS) om een juiste en nauwkeurige positionering te krijgen. Ook omdat de exacte vastlegging van de coördinaten van de restanten bij de beide voorgaande onderzoeken door Renaud en Cordfunke achterwege is gebleven of verloren is gegaan.
Vervolgens zijn de opgenomen data in verschillende specifieke softwarepakketten verwerkt en zijn er visualisaties gemaakt.
Interpretatie en resultaten onderzoek
Het geofysisch onderzoek heeft prachtige beelden opgeleverd die de kijk op kasteel de Middelburg flink veranderen. Uit de beelden blijkt duidelijk dat de hoofdburcht nog steeds goed herkenbaar is in de bodem. Ook is de grachtenstructuur duidelijk zichtbaar. Het onderzoek levert echter ook een grote verrassing op, namelijk de aanwezigheid van een zeer duidelijke grote bakstenen structuur ten oosten van de hoofdburcht. Wellicht behoren deze resten tot de voorburcht. Dit zou er wel een logische plek voor zijn, als we kijken naar de in de 1942 aan de oostkant van de hoofdburcht waargenomen fundering van een brug. Op de radarbeelden is ook duidelijk te zien dat de gracht hier doorbroken is.
Op de EMI-beelden kunnen we in de eerste gracht een heel mooi ritmisch patroon van min of meer vierkante baksteenconcentraties waarnemen. Dit laat zich niet verklaren als losse puinstort, aangezien de afstanden tussen de concentraties steeds gelijk is. Het geheel doet denken aan funderingspoeren, ten behoeve van een soort ringmuur of andere constructie midden in de gracht. Dit is informatie die de kijk op het kasteel totaal doet veranderen. Al die jaren hebben we gedacht dat dat wat in de jaren veertig gevonden is, het hele kasteel betrof, maar dat blijkt achteraf uit veel meer onderdelen te hebben bestaan.
In het zuidelijk deel van de buitenste wal is op de beelden ook iets waar te nemen. We zien daar een onderbreking in de buitenste wal. Het lijkt alsof er een structuur was die door de wal heen ging. Ook op de oude luchtfoto is hier te zien dat de gracht- en walstructuur niet mooi doorloopt. Dat zou kunnen betekenen dat hier bijvoorbeeld een sluisje heeft gezeten dat de buitenste gracht verbond met het Zwijnsmeer dat ten zuiden van het kasteel lag. Tijdens het onderzoek uit de jaren zeventig is op deze plek een constructie waargenomen met grote houten palen die hierop zou kunnen wijzen.
Vervolg
Het onderzoek levert prachtige resultaten op, maar ook nog veel vragen. Daarom wordt er op dit moment nog vervolgonderzoek gedaan naar de nieuwe structuren die gevonden zijn bij kasteel de Middelburg. Ook gaan we de plek van kasteel de Nieuwburg nader bekeken plus het weiland direct ten oosten van kasteel de Middelburg, dat waarschijnlijk deel uitmaakte van het kasteelterrein. Het vermoeden is nu dat hier de voorburcht gevestigd was. Vermoedelijk liep de historische vaart door voorburcht heen. Op deze manier kon kasteel de Middelburg waarschijnlijk de brug bij de Munnikenweg verdedigen evenals de vaart, een belangrijke waterweg richting Alkmaar. Tegelijkertijd wordt er op dit moment flink onderzoek gedaan in het Nationaal Archief om te zien of de grafelijke rekeningen nog meer geheimen gaan prijsgeven. Kortom, wordt vervolgd!
Ferry van den Oever, Saricon en Nancy de Jong, gemeente Alkmaar
Literatuur
Dijkhuis, B 2004/2005: Rebellie, bloed en bakstenen. In: Historisch West-Friesland, nr. 6, blz 13-16
Hamaker, H.G. 1875-1878: De rekeningen der grafelijkheid van Holland onder het Henegouwsche Huis
Lavèn, A. 2012: Graaf Floris V van Holland (1254-1296). Het complot tegen Floris V. in: Historisch Nieuwsblad 3/2012
