Wuivende waaier voor zeventiende-eeuwse koelte
Bijzondere bodemvondsten
Zo nu en dan worden bij onze opgravingen restanten van waaiers teruggevonden. De meeste zijn gemaakt van been. Dat maakte de vondst van de baleinen waaier in een beerput aan de Laat extra bijzonder. Een benen ‘mesje’, gevonden aan de Mient, bleek uiteindelijk bedoeld voor het onderhoud van exotische verenwaaiers, een hot mode item in de zeventiende en achttiende eeuw, toen de waaier veel gebruikt werd door met name gefortuneerde dames.
De baleinen waaier is in 1994 gevonden tijdens een opgraving aan de Laat 217-219. Op deze plek, waar nu onder andere Kruidvat zit met daarboven appartementen, was toen zojuist de St. Josephschool, de Lagere Rooms-Katholieke meisjesschool, gesloopt.
De vondst bestaat uit de ribben van een opvouwbare waaier uit de zeventiende eeuw. In totaal zijn het 21 ribben met een lengte van ongeveer 12 cm. Dat lijkt niet lang en dat klopt ook, want het bovenste deel van de ribben is afgebroken.
Aan de onderzijde van de waaier zitten twee metalen oogjes van messing, verbonden door een metalen pennetje met knopje. Waarschijnlijk heeft aan de andere kant van het pennetje ook een knopje gezeten om de ribben bij elkaar te houden. Het blad van de waaier, dat van papier of stof moet zijn geweest, is verloren gegaan.
Materiaal
De ribben van de waaier zijn dus niet van been maar van balein. Een hoornachtige stof afkomstig van een baleinwalvis, die baleinen heeft in plaats van tanden. De harige baleinen bestaan uit platen gevormd door het eiwit keratine en hangen in de bovenkaak van de vis.
Om zijn kostje te vergaren, zwemt de walvis rond met geopende bek. De vissen zwemmen zo zijn bek in, waar de ‘harige’ baleinen als een net fungeren waar het voedsel achter blijft haken.
Bewerking
Een bijzondere eigenschap van baleinen was dat ze door verwarming in uiteenlopende vormen konden worden geperst. Zo werden baleinen gemaakt voor korsetten, parasols, paraplu’s, tabaksdozen en bijvoorbeeld de boord van een overhemd. Vanwege de veerkracht was balein hiervoor een uitstekend materiaal en om dezelfde reden werd het ook voor waaiers gebruikt. Vandaag de dag maken we nog steeds gebruik van ‘baleinen’ voor bijvoorbeeld bh’s en de punten van de kraag van een overhemd, maar tegenwoordig worden ze gemaakt van kunststof of buigzaam metaal.
Verenkruller
We kennen allemaal de beelden van waaiers versierd met veren. Die kwamen in de eerste helft van de zeventiende eeuw steeds meer in zwang. Om de veren in het juiste model te brengen, werden ze gekruld als de veren van een struisvogel. Dat gebeurde met een zogenaamde verenkruller. Aan de Mient 41 is in 1992 te Alkmaar zo’n verenkruller gevonden. Op het eerste gezicht ziet het eruit als een benen mesje. Maar het blijkt dus een zeventiende-eeuwse verenkruller te zijn. De lengte is 10 cm en de kruller is versierd met ingekraste diagonale lijnen en heeft een uitgesneden oogje om hem aan op te hangen. Verenkrullers werden destijds met de gekochte waaiers meegeleverd om ook thuis de veren te kunnen krullen.
Karin Beemster,
depothouder archeologisch centrum
