Waar hingen de schuttersstukken?

Nelleke de Vries onderzocht oorspronkelijke locaties groepsportretten Alkmaarse schutterijen

Stedelijk Museum Alkmaar bezit maar liefst zestien geschilderde groepsportretten van de leden van de voormalige Alkmaarse Schutterijen. Het is één van de grootste verzamelingen schuttersstukken in Nederland. Alleen Amsterdam en Haarlem hebben er meer. Schutters lieten zich, trots op hun status, graag vereeuwigen in deze groepsportretten. In totaal zijn in Nederland ongeveer 125 schutterstukken bewaard gebleven. Het oudste schuttersstuk in Alkmaar stamt uit 1593. Nelleke de Vries deed voor het museum onderzoek naar de locaties waar de stukken oorspronkelijk moeten hebben gehangen.

Van oudsher was er in Alkmaar zowel een Oude als een Jonge Schutterij met elk een eigen Doelengebouw. Daar kwam de betreffende schutterij bijeen om te oefenen, te vergaderen, of om een feestmaal te nuttigen. Beide Doelengebouwen grensden aan het zogeheten Doelenveld waar de oefeningen plaatsvonden. Om erachter te komen waar de schutterstukken oorspronkelijk moeten hebben gehangen, was een reconstructie nodig van de voormalige gebouwen.

Schetsmatige manier

Nelleke: “De mooiste uitkomst was natuurlijk geweest als we echt hadden kunnen reconstrueren waar ze hebben gehangen. Maar het oude doelengebouw is al in het begin van de vorige eeuw afgebroken en de nieuwe doelen zijn in de loop der jaren zodanig verbouwd dat een reconstructie moeilijk is. Daarbij kwam dat de archieven van de schutterijen in de achttiende eeuw door brand zijn vergaan, waardoor veel informatie verloren is gegaan. Maar van de Oude Schutterij zijn wel namenlijsten overgeleverd, onder meer dankzij de aantekeningen van Simon Eikelenberg, amateurschilder en destijds opzichter van publieke werken in Alkmaar. En met alles wat we weten heb ik geprobeerd om op een schetsmatige manier aan te geven hoe de situatie ongeveer geweest moet zijn. Dat heb ik onder meer gedaan door de beschikbare informatie te vergelijken met situaties in andere steden.”

“Zo kwam ik stapje voor stapje steeds dichterbij een reconstructie van de gebouwen. Doordat ik op een gegeven moment de opmetingen uit de jaren veertig van de vorige eeuw vond van de Nieuwe Doelen, kon ik met hulp van mensen van het Regionaal Archief en de gemeente terug naar een nog vroegere situatie. Het was net een puzzel waarmee je stukje voor stukje steeds verder komt. Want door die opmetingen konden we de grootte van de wanden reconstrueren. Aan de hand van de afmetingen van de schutterstukken, kun je dan vervolgens inschatten hoe ze gehangen moeten hebben.”

Wat maakte dit onderzoek voor jou interessant?

“Toen ik in januari begon bij Stedelijk Museum Alkmaar, was ik net klaar met mijn master kunstgeschiedenis. Deze opdracht sloot precies aan op mijn specialisatie, namelijk de Nederlandse schilderkunst in de vijftiende tot en met de zeventiende eeuw.

Het mooie van dit onderzoek was dat het terug ging naar de bronnen. Je gaat aan de slag met een stukje tastbare geschiedenis. Hoe dichter je bij die bronnen komt, hoe meer het gaat leven. En dat vind ik bijzonder interessant!”

Uit het onderzoeksrapport

Hieronder enkele passages uit het onderzoeksrapport van Nelleke de Vries. De volledige uitkomst van haar onderzoek verschijnt in 2019 in boekvorm.

Schutterszaal en kapiteinskamer

“Over het interieur en de ruimtelijke indeling van beide Alkmaarse doelengebouwen is helaas weinig informatie overgeleverd. Waarschijnlijk zullen de grote schutterszaal, de kapiteinskamer en de vergaderruimte van de schuttersofficieren het meest tot de verbeelding van tijdgenoten hebben gesproken. Van de Nieuwe Doelen bestaan, in tegenstelling tot de Oude Doelen, opmetingen uit de jaren veertig van de twintigste eeuw. Hierdoor weten we ongeveer de grootte van de zalen en de indeling van de gebouwen.”

Grote Zaal

“Bij de decoratie van beide doelengebouwen werd het meeste aandacht aan de Grote Zaal geschonken. Hier hingen in de regel de meeste schuttersstukken. Helaas bestaan er geen inboedellijsten van de doelens uit de zeventiende eeuw. De plaatsing van de Alkmaarse schuttersstukken in de Grote Zaal van de Nieuwe Doelen is echter voor een deel af te leiden uit de constructie van het plafond.”

Tijdelijk in het Stadhuis

“In 1799 wordt de inboedel van de beide doelengebouwen verplaatst naar het stadhuis. Zo ook de schuttersstukken. Deze blijven in het stadhuis totdat de meeste groepsportretten tussen 1873 en 1875 in het beheer van Stedelijk Museum Alkmaar komen. De collectie schuttersstukken behoort hierdoor tot de oudste collectie van het museum. Wanneer Stedelijk Museum Alkmaar in 1968 haar intrek in de Nieuwe Doelen neemt, keert een deel van de portretten voor het eerst in lange tijd weer terug naar hun oorspronkelijke omgeving.”

(In 2000 is het Stedelijk Museum Alkmaar, inclusief schutterstukken, verhuisd naar de nieuwbouw aan het Canadaplein, red.)

Judith Flapper