Transcriptiewerkgroep Regionaal Archief helpt belangrijke informatie duiden

Middeleeuwse rekeningen onthullen geheimen van Oudorpse kastelen

Toen drie jaar geleden door geofysisch onderzoek duidelijk werd dat kasteel de Middelburg in Oudorp groter was dan altijd werd gedacht, startten Nancy de Jong en Rob Gruben een aanvullend onderzoek in het Nationaal Archief. Al snel werd duidelijk dat de middeleeuwse rekeningen in het archief van de graven van Holland informatie bevatten van onschatbare waarde. De eeuwenoude teksten waren alleen wel wat lastig leesbaar… Vandaar dat de onderzoekers een beroep deden op de leden van de transcriptiewerkgroep van het Regionaal Archief. Zij zorgden vervolgens voor het transcriberen, ofwel het omzetten van de oude geschriften naar leesbare tekst. Zo weten we nu niet alleen hoeveel geld de graven uitgaven aan onder meer onderhoud van de gebouwen, de stukken staat ook bol van de indirecte informatie over het leven in en rond het kasteel in die tijd.

Bij het nieuwe onderzoek naar de kastelen de Nieuwburg en de Middelburg hebben we gebruikgemaakt van middeleeuwse archiefbronnen. In rekeningen van de rentmeesters en baljuwen van Kennemerland en West-Friesland uit de veertiende en vijftiende eeuw bleek namelijk veel informatie aanwezig over het onderhoud van de kastelen en de bijbehorende gebouwen. Een deel van deze rekeningen was al digitaal in te zien op de website van het Nationaal Archief, andere rekeningen zijn in opdracht van Erfgoed Alkmaar gedigitaliseerd.

• 

Meteen raak

Al op de eerste onderzoeksdag in het archief ontdekten we dat er een vermelding was van een barbacane, ofwel een versterkte toegangspoort, bij kasteel de Middelburg. Deze vermelding is voor zover tot nu toe bekend de vroegste en tot nog toe enige vermelding van een barbacane bij een Nederlands kasteel. Diezelfde dag hebben we een enorme hoeveelheid foto’s gemaakt van de beschikbare rekeningen over de kastelen de Middelburg en de Nieuwburg. En hoewel de handschriften op zich duidelijk zijn, is het lezen ervan een kunst op zich. Vandaar dat de transcriptiewerkgroep van Regionaal Archief Alkmaar in actie kwam.
De transcriptiewerkgroep van het Regionaal Archief bestaat sinds 2007 en houdt zich bezig met het transcriberen van allerlei bronnen die van belang zijn voor de Alkmaarse geschiedenis. De leden van de groep hebben allemaal een cursus lezen van oud schrift gevolgd. Door het regelmatig transcriberen van oude teksten, houden zij hun leesvaardigheid op peil.
De werkgroep was meteen enthousiast over dit nieuwe transcriptieproject. In 2018 zijn ze begonnen met het uitwerken van de rekeningposten die (voornamelijk) te maken hadden met de Middelburg. Het ging in dit geval om posten van de rekeningen van de rentmeester van Kennemerland en West-Friesland.

• 

• 

• 

Schat aan informatie

De getranscribeerde teksten blijken een schat aan informatie te bevatten! Niet alleen weten we nu hoeveel geld de graven uitgaven aan het onderhoud van de gebouwen; de stukken staan ook bol van de indirecte informatie.
Een goed voorbeeld zijn de hier afgedrukte twee alinea’s tekst (zie kader) van de grafelijkheidsrekenkamer uit 1446-1447. Doordat allerlei zaken genoemd worden die onderhoud behoeven, ontstaat allereerst een aardig idee van de ruimtelijke indeling van kasteel de Middelburg. Maar tussen de regels door lezen we nog veel meer!
Niet alleen worden de gebouwen genoemd plus dat wat eraan moet gebeuren, maar ook de gebouwen of structuren die er in de buurt liggen. Ook de gebruikte bouwmaterialen worden vermeld, waarmee we meteen een beeld krijgen van het uiterlijk. Zo kunnen we bijvoorbeeld lezen dat er een bouwhuis was dat flink onderhanden genomen moest worden. De zijkant werd verbouwd met onder meer een nieuw deurkozijn en met vensterkozijnen met ramen erin. Maar ook de aanwezigheid van een varkenshok blijkt uit de tekst, net als enkele bruggen, een haven (met de vermelding dat er schuiten liggen) en een prieel in het Kruidhof. Alleen al deze informatie maakt dat we ons moeten realiseren hoeveel extra ruimte er bij het kasteel aanwezig moet zijn geweest om dit allemaal te kunnen herbergen.
Al deze informatie halen we uit slechts twee alinea’s… En er zijn nog veel meer van dit soort documenten.

• 

Tekst grafelijkheidsrekenkamer (1446-1447) na transcriberen:

Evert voirs. noch ghewrocht (=gewerkt) upten Middelborch an dat wagenhuijs mit vyzolen (= vijzels) up gheweghen up scutten gheset ende zuijtwairt gheboirt an die zuijtwesthoren van die ghevel van de bouhuijs ende dat afterste eijnde van dat bouhuijs, dat oude uutlaet ofghebroken. Item drie nije binden elx mitten falijer ( = te kort schietende balken ende die spannen gherecht ende al dat aftereijnde van den voirs. bouhuijse ghelat, dat men dair up decken mochte. Item een nije douer ( = deur) ende een duerkezijn an die westzyde van den voirs. huijse ghemaict. Item iiii veijnstercaziinen, elcx uut hoeren veinstren an denselven voirs. huijse ghemaict. Item een verkenscot an ’t oisteijnde van dat waghenhuijs gemaict. Ende dat west-eijnde van die platinghe (= beschoeiing) ghemaict van nijen canthout. In die haven dair men die schute in set voirbij der bruggen van der Middelborch, dair hij over ghewrocht heeft t‘samen xxv dage, him ‘s daghes ghegeven x groten, facit (=maakt, komt uit op) – – vi l. (=libra=pond) v st. (=stuivers).

Item den zelve Evert voirs. noch ghewrocht up die Middelburch an dieselve platinge voirby der bruggen dair die scuijten staen ende an die scuttinge westwairts ten eijnde van dat waghenhuijs ende an die sittende in ‘t prieel van dat cruythoiftgen ende anders tot tween plaetsen up die werf sittende ghemaict ende voirbij dat groet heck an die westzyde een vleeghel ghemaict, dair hy over wrochte vii daghe, ’s dachs him ghegeven, x groten, facit – – xxxv st.

Nieuwe ontdekkingen

We hadden dus al veel informatie over de Middelburg gehaald uit de rekeningen van de rentmeesters. En dit voorjaar ontdekten we min of meer bij toeval dat in de middeleeuwse rekeningen van de baljuw van Kennemerland en West-Friesland soortgelijke gegevens te vinden waren over kasteel de Nieuwburg. We vonden enkele leden van de transcriptiegroep bereid om ook deze rekeningposten te transcriberen. Op de foto van een deel van één van de teksten, is te zien dat de klerk die de rekening uitschreef, duidelijk zijn best heeft gedaan de tekst zo fraai mogelijk op papier te krijgen. En dat hielp weer bij het transcriberen.

• 

Tekst rekening baljuw (1349) na transcriberen:

Item noch van maetsen (=metselen) ende thimmeren op die Nuweburch omtrent Sinte Andreisdach in ‘t jaer xlix (=1349)
om den scorstien van den nuwen torne up te maken ende om ‘t duufhuus (=duiventil) up te maken ende
boven te verwelven ende van enen nuwen venster te houwen an die zale, ende enen scilt gherekent vor xviii s.
Bi meister Enghebrecht den maetselaer om viim stiens, ‘t dusent xvi s., viii d., facit – – v lb. xvi s., viii d. (l=libra=pond; s=solidus=schelling; d=denarius= penning)

Archeologische en historische bronnen kunnen elkaar prachtig aanvullen, zo is gebleken.
Als dit project één ding laat zien, is het wel dat het de moeite loont om vanuit verschillende disciplines de geschiedenis van de kastelen te onderzoeken.
Inmiddels hebben we het Nationaal Archief gevraagd om scans van de volledige serie baljuwsrekeningen. We hopen dat dat die een vollediger beeld zullen opleveren van de historie van (met name) de Nieuwburg. Uiteraard ook dan weer met inzet van de transcriptiegroep!

Auteurs: Harry de Raad (gepensioneerd archivaris Regionaal Archief Alkmaar) en Nancy de Jong

Meer over transcripties

De transcripties van de werkgroep van Regionaal Archief Alkmaar zijn te vinden op de website van het Regionaal Archief (onder verdieping/transcripties). Eén van de transcripties, die van het achttiende-eeuwse manuscript ‘De stadt Alkmaer met haare dorpen’ van de Alkmaarse geschiedschrijver Gijsbert Boomkamp, is in 2010 in boekvorm verschenen.

Geïnteresseerd in transcriptiewerk of in een cursus lezen van oud schrift? Je vindt meer informatie op de cursuspagina van het Regionaal Archief

Lees meer over de ontdekkingen rondom de verdwenen kastelen