Terrein na twee overstromingen eeuwenlang niet gebruikt
Nieuw licht op de 12e-eeuwse vondsten bij De Harmonie
Tot twee keer toe, werd in de twaalfde eeuw een nederzetting rond het terrein van de voormalige bioscoop De Harmonie volledig weggespoeld door een zware overstroming. Na die tweede overstroming durfden de bewoners het blijkbaar niet meer aan om nogmaals opnieuw te beginnen. In de eeuwen daarna bleef het terrein ongebruikt. Dat blijkt uit de analyse van de tekeningen en de vondsten van de opgraving op deze plek in 2018.
In 2018 werd (een groot deel van) de voormalige bioscoop De Harmonie aan het Doelenveld gesloopt. Een opgraving volgde en in Nieuwsbrief 55 (zomer 2019) berichtten we al over de eerste resultaten. Inmiddels zijn de opgravingstekeningen geanalyseerd en de vondsten uitgewerkt en kunnen we de eerdere voorzichtige conclusies aanscherpen. Centraal staat de vondst van sporen van vlechtwerk en houtjes. Nu zijn dergelijke sporen vaker aangetroffen in deze omgeving, waarbij niet altijd duidelijk was of het om hekwerk ging of wanden van voormalige huizen. De huidige onderzoeksresultaten laten ons niet alleen zien wat er tussen de twee overstromingen is gebeurd. Ze maken ook duidelijk dat er na de tweede overstroming lange tijd geen nieuwe pogingen zijn gedaan om het terrein opnieuw te ontginnen.
Bloeiende handelsplaats
Alkmaar is in de tiende eeuw ontstaan op de rand van de zandrug van een strandwal. In de daarop volgende twee eeuwen ontwikkelde de plaats zich tot een nederzetting van behoorlijke omvang. In de schaarse schriftelijke bronnen uit die tijd wordt Alkmaar omschreven als een markt of een kleine hoofdplaats. Vanaf de strandwal breidde Alkmaar zich vervolgens uit naar naastgelegen lager terrein. De rand van de strandwal bevond zich op een meter of tien ten oosten van de Doelenstraat, Hoogstraat en Schoutenstraat.
Eerdere opgravingen
In de jaren zeventig deed amateurarcheoloog E.H.P. Cordfunke onderzoek in het ernaast gelegen lage gebied aan de Langestraat tussen de Schoutenstraat en Krebbesteeg. Hier groef hij toen resten op van huizen uit de tiende tot twaalfde eeuw. De onderzoeken vonden plaats bij de bouw van een winkelpand in 1974 en bij een uitbreiding van het stadhuis in 1978. De huizen (of de resten ervan) stonden in het lage gebied naast de strandwal op kleine ophogingen van turfplaggen. Het waren gebouwen met ingegraven wandpalen en wanden van geleemd vlechtwerk van gevlochten takken. Zware overstromingen hebben in de twaalfde eeuw de huizen vernield.
In 1958 waren ook al resten van vlechtwerk gevonden in de bouwput van de HEMA. En dergelijke vlechtwerkwandjes zijn later ook op andere plaatsen gevonden. Onder meer bij onderzoeken van de firma ADC in 2010 en 2011 op het Doelenveld en bij Doelenstraat 9. Het is steeds de vraag geweest of het dan slechts om afrastering ging of om fragmenten van huizen.
Twee overstromingen
Dat er een overstroming is geweest in de twaalfde eeuw, was overigens altijd al bekend. Maar in 2010 is ontdekt dat er niet één maar twee overstromingen zijn geweest. Dat is terug te zien aan twee kleilagen met verspoelde houtfragmenten, brokken turf, bot en scherven aardewerk.
Er zijn als het ware twee ‘overstromingslagen’ ontstaan. Zo kwamen bij de opgravingen in de Langestraat in 2015 (na de nieuwjaarsbrand) verschillende stukken twaalfde-eeuws aardewerk naar boven, afkomstig uit beide overstromingslagen.
Wanneer de beide overstromingen precies plaatsvonden, is niet helemaal zeker. Archiefbronnen melden in de regio rond Alkmaar rampen uit 1135, 1163 en 1170. Op basis daarvan concluderen we dat de eerste overstromingslaag waarschijnlijk uit 1135 of 1163 dateert en de tweede uit 1170.
Paalsporen
In 2012 trof archeologiebedrijf Hollandia bij een onderzoek in de Schutterspassage behalve vlechtwerkhekken ook enkele paalsporen aan. Die hoorden ooit bij een gebouw dat op een kleine verhoging stond van opgebrachte turfplaggen. Het was na de eerste overstroming gebouwd en moet bij de tweede watersnood grotendeels zijn weggespoeld.
Hekwerk in plaats van huisresten
In de opgraving bij De Harmonie in 2018 werden geen twaalfde-eeuwse huisresten gevonden, maar wel diverse afrasteringen van vlechtwerk. Maar hoe weten we nu dat het om afrastering gaat en niet om huisresten? Dat komt doordat huisconstructies in de vorm van stevige wandpalen of huisvloeren met haardplaatsen ontbreken.
Die conclusie kan nu pas getrokken worden, omdat in 2018 voor het eerst een grotere lap grond is onderzocht. De keren daarvoor ging het slechts om (proef)sleuven, waardoor niet te zien was of een wand bijvoorbeeld deel uitmaakte van een groter geheel. In het originele rapport dat verscheen na het graven van proefsleuven in 2010, werd nog rekening gehouden met de mogelijkheid dat de gevonden resten wanden van huizen konden zijn. Uit de huidige analyse blijkt echter dat het in die gevallen slechts ging om twee haaks op elkaar staande hekjes.
Opnieuw beginnen
We weten dat de eerste overstroming in de twaalfde eeuw zo krachtig was, dat er langs de zuidkant van het opgravingsterrein een ondiepe geul was uitgeslepen, die later met klei weer was dichtgeslibd. Maar na die eerste grote ramp hebben de bewoners het terrein dus opnieuw in gebruik genomen. Er werden greppels gegraven voor de ontwatering, onder meer rondom het lage gedeelte aan de zuidkant. Die greppels werden gedempt met grijze klei en vervolgens werd het terrein in percelen verdeeld met hekwerken van vlechtwerk.
De slappe vette kleibodem werd in sommige kavels begaanbaar gemaakt door het aanbrengen van een enkele laag turfplaggen.
De uitvoering van de vlechtwerk-hekken varieerde. Er waren verticale staken in de grond geslagen van wisselende dikte en met een wisselende afstand ertussen. Soms ondiep, maar ze werden ook wel eens een halve meter in de kleibodem gehamerd. En tussen de staken werden dan lange wilgentakken gevlochten. Dit hekwerk met zeer dunne staakjes werd om de meter gesteund door dikkere stammetjes.
Verbonden hekwerken
Als we de plattegrond van de hekken van de opgraving van 2018 naast de plattegronden leggen van de opgravingen in het Doelenveld van 2010 en bij de Schutterspassage in 2012, kunnen we ze deels met elkaar verbinden.
Bij De Harmonie waren er twee parallel lopende hekken in oost-west richting die de begrenzing vormden van een 7 meter breed perceel. Het perceel eindigde aan de oostkant met een dwars hek. Het zuidelijke hek, langs de het lage deel, bleek door te lopen tot in de Schutterspassage 25 meter verderop en kwam misschien wel tot de strandwal. Of dit ook gold voor het noordelijke hek is niet te zeggen omdat in het verlengde ervan niet is gegraven.
De hekken op het Doelenveld moeten in de loop van de tijd minstens tweemaal zijn vervangen. Het dwarshek aan de oostkant werd herbouwd als een doorlopend hekwerk noordwaarts buiten de opgraving. Inmiddels hebben we ontdekt dat een vervolg van dit hek is blootgelegd bij de opgraving in 2010, in een sleuf 15 meter verder naar het noorden.
130 meter hekwerk
Maar ook in de bouwput van de HEMA is zo’n lang hekwerk in zuid-noord richting gevonden. In theorie kan het zo zijn dat dit hekwerk ooit aangesloten was op ‘ons’ noordwaartse hek. En dat zou betekenen dat het een hekwerk was met een totale lengte van minstens 130 meter! Dit lange hekwerk kan wellicht de oostelijke begrenzing zijn geweest van de nederzetting na de eerste overstroming.
Blijft nog de vraag, waarvoor de hekwerken hebben gediend. De bewoners moeten destijds veel energie hebben gestoken in het maken van de hekwerken en dat dus zeker tot drie keer toe. Maar het doel van het hekwerk is een raadsel.
Er zal zeker geen vee hebben gelopen, want in dat geval zouden pootafdrukken zichtbaar moeten zijn in de klei. Een voorbeeld hiervan troffen we onlangs aan in de Boekelermeer waar in diezelfde tijd vee in de wei heeft gelopen. De dieren hadden hier putten achtergelaten van wel 10 tot 15 cm diep. Maar de gevonden de turfplaggen onder het oude oppervlak bij het Doelenveld vertonen nauwelijks sporen. Afgezien van wat stukken vertrapte turf.
Een ander bewijs van aanwezige landbouw in die tijd zouden schepsteken zijn of ploegsporen; maar geen van beide zijn aangetroffen op deze plek. Het terrein is dus duidelijk niet gebruikt voor akker- of tuinbouw.
Wat wel zou kunnen, is dat er wat kleinvee heeft rondgelopen, zoals schapen, geiten of varkens, die dan dus binnen of buiten de hekken moesten blijven.
Eeuwenlang braak
De tweede overstroming (waarschijnlijk dus in 1170) betekende voorlopig het einde van het landgebruik op het Doelenveld. Eeuwenlang zelfs, want het terrein bleef braak liggen tot in de vijftiende eeuw, toen het met grond werd opgehoogd. Maar er kwam toen voorlopig alleen bebouwing langs de randen bij de Doelenstraat, Nieuwesloot, Lombardsteeg en Koningsweg. Pas halverwege de negentiende eeuw kwam op deze plek de kolfbaan, later theaterzaal en weer later de bioscoopzaal van De Harmonie.
Peter Bitter, vakgroep erfgoed
Literatuur
– Griffioen, A., e.a., 2015: Van dorpsuitbreiding tot binnenstad. De opgraving Gedempte Nieuwesloot 46 (11GNI), Zaandijk (Hollandia-reeks 485).
– Loopik, J., e.a. 2013: Alkmaar-Doelenstraat 9. Een archeologische opgraving, Amersfoort (ADC-rapport 3395).
– Williams, G.L., 2010: Doelgericht. Een Inventariserend Veldonderzoek in de vorm van proefsleuven in het plangebied Yxie/Doelenveld, gemeente Alkmaar, Amersfoort (ADC-rapport 2343).
