Provinciale loods herbestemming monumenten over kerkenvisie:

“Alkmaar heeft kerkenvisie heel zorgvuldig aangepakt”

Klaas Telgenhof is werkzaam als loods Herbestemming Monumenten voor de provincie Noord-Holland. In die functie ondersteunde hij, naast monumenteneigenaren in het bijzonder, al veel kerkeigenaren in de zoektocht naar de beste toekomst voor hun kerk. En die hoeft zeker niet altijd te liggen in herbestemming. Ook op andere vlakken, zoals bijbestemming of exploitatieverbetering, kan Klaas Telgenhof van dienst zijn: “De vraag hoe je als kerkeigenaar zelf in het kerkgebouw kunt blijven, mag wat mij betreft best centraal staan.”

“Ik vertel regelmatig in het veld over mijn visie als het gaat om de toekomst voor het religieuze erfgoed en merk dat veel kerken die visie interessant vinden. Toch blijft het vaak heel lang stil nadat ik mijn verhaal heb gedaan. Ik heb de indruk dat de meeste kerkeigenaren het toch moeilijk vinden om een traject van her- en bijbestemming in te gaan omdat je hoe dan ook een veranderingstraject ingaat. Zonder verandering komt het monument uiteindelijk leeg te staan of het gaat sterk achteruit in bouwkundige kwaliteit. Dat willen we ook als provincie zo mogelijk voorkomen.” 

Liever half 12 dan 1 minuut voor 12

“Mijn insteek is dat bij duurzaam behoud van kerken sprake moet zijn van goed gebruik en goed beheer. Als dat mogelijk is met de huidige eigenaar, is dat in veel opzichten heel aantrekkelijk. Het werkt sneller, het kost relatief minder geld en de effecten voor de omgeving zijn groter. En die stelling is de reden waarom ik me direct richt tot kerkeigenaren. Ik kom het liefst zo vroeg mogelijk in gesprek met ze. Liever half 12 dan 1 minuut voor 12!”

“Omdat veranderen heel erg moeilijk is, maar ook omdat kerkeigenaren vaak geen perspectief meer zien, wordt er vaak geen besluit genomen en lijkt er niets te gebeuren. Zo wordt in mijn ogen steeds langer gewacht met ingrijpen. Daarom probeer ik perspectief te bieden, maar ook realiteitszin. Zoals het stellen van de vraag: hoe kun je langer doorgaan als kerk? Die vraag is legitiem, omdat mijn opdracht is, dat ik erfgoedeigenaren, voor zover ze dat zelf niet kunnen, help een duurzame toekomst voor hun monument te vinden. Dat kan behoud zijn voor de eigenaar, maar ook verkoop en herbestemming.”

Effectieve oplossingen

“Richting de gemeente heb ik, in het kader van de kerkenvisie, ook een belangrijke vraag gesteld: hoe belangrijk vindt de gemeenschap, of wel de gemeente, de aanwezigheid van kerkgenootschappen in de gemeente?

Het is niet de taak van de provincie of de gemeente om kerkgenootschappen te redden. Maar wel om de kerkeigenaren te helpen kijken naar effectieve oplossingen voor hun gebouw. Als je weet dat de plaatselijke voetbalclub een goed bestuur heeft, zodat de vereniging goed draait, dan heb je daar als overheid tenslotte ook belang bij.”

Is het mogelijk om een kerkgenootschap dat niet meer zo goed loopt, perspectief te bieden?  

“Daarvoor is om te beginnen de wil nodig om te blijven voortbestaan. Maar je moet ook een basis hebben in de vorm van mensen en geld. Ik kijk dan of er nog levensvatbaarheid is of dat die misschien nog te realiseren is. Pas dan heeft het zin om vervolgstappen te zetten.”

Bijbestemmen

In het kerkgebouw heb je, voor een duurzame toekomst, een gebruiker nodig. Die gebruiker is in eerste instantie een kerkgemeenschap. En na eventuele verkoop is dat de nieuwe eigenaar. Om het gebruik van de kerk te continueren, heb je ook geld en handjes nodig.

De continuïteit van de kerkgemeenschap is een taak van het kerkbestuur. In het proces om te komen tot  verbetering van de exploitatie, wat nodig is voor die levensvatbaarheid, kan ik een rol spelen, samen met de erfgoedeigenaar.

Mijn inzet is dan vooral gericht op maatwerk, omdat geen enkele situatie gelijk is aan een andere. Het doel is dat het kerkbestuur op weg gaat naar die andere, duurzame toekomst. En dat het uiteindelijk op één of andere manier zelf die kar weer gaat trekken. Een belangrijke factor om naar die andere exploitatie te gaan, is het toevoegen van nieuwe bestemmingen ten gunste van die exploitatie. Ook wel bijbestemmen genoemd.

Hierin vindt ook een mogelijk nieuwe verbinding plaats tussen kerk en maatschappij. Zodat betrokkenheid bij het gebouw, zo mogelijk, niet meer alleen een taak is van het kerkgenootschap.”

“Dat bijbestemmen is alleen nog wel een dingetje. Stel dat je de bestemming van je kerk wilt verruimen ofwel bijbestemmen, dan heeft dat soms onverwachte gevolgen. Zo was er een Noord-Hollandse gemeente waar elke wijziging in de bestemming gevolgen had voor de parkeerbalans in de stad. Zodra je je bestemming wilde verruimen, moest er een aantal parkeerplekken bij komen. Maar bij veel kerken, zeker in een oude binnenstad, kan dat helemaal niet. In dat soort gevallen zou je dus met behulp van een kerkenvisie zonder angst voor precedentwerking vast kunnen leggen dat dat er voor bepaalde bijbestemmingen meer ruimte komt. Dan kan er snel maatwerk geleverd worden.”

Kerkenvisie

“In de kerkenvisie komen verschillende belangen bij elkaar. Het belang om het religieuserfgoed (waaronder ook de niet monumentale religieuze gebouwen) te behouden, én het belang om de gemeenschappen in die gebouwen, zo mogelijk, op de één of andere manier, te behouden.  

Kijk, zo’n visie is nog geen beleidsstuk maar je kunt er wel richting mee geven. Je kunt samen op zoek naar meer mogelijkheden. En ik vind dat Alkmaar dat heel zorgvuldig heeft gedaan. Daarbij is gestreefd naar goed contact met de kerkeigenaren maar ook tussen kerkeigenaren onderling. Die relatie is van groot belang. Bijna belangrijker nog dan alleen goede voorwaarden.” (Tekst gaat verder onder de foto’s).

Aannames

“Op veel plekken is het zo dat als de gemeente bij de kerk aanklopt, het kerkbestuur verwacht dat de gemeente hun kerk wil kopen. En andersom, als de kerk bij de gemeente aanklopt, denkt de gemeente dat ze geld willen. Van die aannames moeten we af en dat kan door te bouwen aan een goede relatie. Er moet eerst vertrouwen zijn over en weer, dan kun je pas verder. Het gaat erom dat je de afstand kleiner maakt en dat je elkaar kunt en wilt helpen zonder dat je op elkaars stoel gaat zitten. ”

Dynamische visie

“Uiteraard kijkt de kerkenvisie tegelijk ook naar de situatie als het gebouw niet meer behouden blijft of kan blijven en als de eigenaar van zijn gebouw af wil. Want niet elk kerkgenootschap kan het gebouw behouden.

Op deze manier kijk je met de kerkenvisie naar de totale breedte van kerken en dat is een goede zaak. Zo heeft Alkmaar de kerkenvisie in mijn ogen opgepakt: niet alleen het gebouw in ogenschouw nemen, niet op zoek naar de overlijdensdatum van de kerk. Maar samen stappen zetten naar het nemen van een gezamenlijke verantwoording voor de toekomst van kerkgebouwen. Daardoor is de kerkenvisie niet een statisch document geworden, dat op de plank terecht komt, maar wordt het, zeker met goed uitvoeringsbeleid, een dynamische visie.”

“Het is nu eenmaal zo dat kerken niet zo snel hun kwetsbaarheid toegeven. Het belangrijkste doel van mijn werk is om iets in beweging te brengen totdat iemand het zelf weer kan. Dat is de manier waarop Alkmaar te werk is gegaan voor de kerkenvisie en dat is ook wat ik met mijn werk wil bereiken.

In feite druk ik partijen de berg op en stopt mijn werk pas als ze boven zijn. Dan kunnen ze zelf weer verder. Maar als ik voor die tijd stop met duwen, weet ik dat de boel weer terug glijdt. Zodra de kerkeigenaar of het bestuur op het punt kom dat ze besluiten het echt te gaan doen, dan weet ik dat ze zich verder redden.”

Wat doet de monumentenloods?

Op de site van de provincie lezen we de volgende taken van de monumentenloods:

• De loods verbindt monumenten (eigenaren) aan initiatieven en omgekeerd.
• De loods adviseert op het gebied van planologie, processen, contractvorming, exploitatie en financiering bij restauraties, verduurzaming en/of herbestemmingstrajecten van monumenten.
• De loods adviseert monumenteneigenaren en gemeenten over de aanpak van (processen voor) restauraties, herbestemmingen en verduurzaming, hij voert ze zelf niet uit.
• De loods bemiddelt in vastgelopen processen om tot en herbestemming en behoud van monumenten te komen.

Lees ook: Kerkenvisie gepresenteerd en de interviews met twee actief betrokken kerkgebruikers en beheerders: Simon Binnendijk en Marie France Kiel.

Judith Flapper