Opgraving Gulden Vlies van dag tot dag

Op onze sociale media hielden we van dag tot dag de stand van zaken bij van de opgraving bij het Gulden Vlies in februari. De resultaten van de eerste twee dagen, plus een klein stukje geschiedenis, lees je in het bericht van 7 februari ‘Archeologen vinden resten van 5 eeuwen horeca bij Gulden Vlies’ .
Hieronder nemen we je mee in het vervolg van de opgraving, vanaf de derde dag, dinsdag 8 februari.

Intussen graven onze archeologen verder op het terrein achter het Gulden Vlies, waar de sporen van de afgelopen eeuwen steeds beter zichtbaar zijn. “Inmiddels hebben we hier een wirwar aan kelders,” vertelt Nancy de Jong. “Er is een kelder met een toegang van buiten en met een binnentrap. Vervolgens gaat die kelder weer over in een andere kelder, enzovoort, enzovoort. Het is een waar kelderparadijs! Met ook veel opstaande muurtjes. Het oudste wat we hebben gevonden gaat wel terug naar 1500. Of hier toen al horeca zat, weten we niet, daarvan wordt pas officieel melding gemaakt in 1563. Waarschijnlijk zijn die kelders in de loop der jaren steeds een beetje aangepast aan het gebruik van dat moment.
Dit is heel bijzonder voor ons, want normaal leggen we eigenlijk alleen platte vlakken bloot. Maar door die muurtjes van soms dus wel 80 cm hoog, kunnen we echt ergens ín staan. Bij uitzondering hebben we dus een echte 3D-beleving en dat is wel zo gaaf!”

Dag 4 opgraving Gulden Vlies: vloer uit ca 1400

Vandaag was dag 4 van de opgraving bij het Gulden Vlies. Ook vandaag hebben de archeologen hard gewerkt. De onderstaande foto’s laten, in omgekeerde volgorde, de situatie zien vanaf de start van de opgraving tot en met vandaag, einde van de werkdag. We zien dat een groot deel van de muurtjes die we gisteren zagen, is weggehaald voor het blootleggen van de oudste en grootste aangetroffen keldervloer. Op een deel van deze vloer, naar schatting afkomstig is uit ongeveer 1400, zijn de stenen netjes in visgraat gelegd. Stadsarcheoloog Peter Bitter: “Wel verrassend dat er blijkbaar rond 1400 al zo’n groot gebouw stond. Want de vloer die nu blootligt, is alleen nog maar de achterkant van het toenmalige gebouw. De voorkant is het deel tot aan de Koorstraat. Het kan best zijn dat hier al in de middeleeuwen een herberg zat, maar dat zullen we waarschijnlijk nooit zeker weten.”
Deze oudst blootgelegde kelder had volgens de archeologen destijds twee ingangen. Peter Bitter: “Eén was van binnenuit en die zat in de zuid-oost hoek.”

De zuid-oost hoek? Kun je dat uitleggen?

“Ja, de Lindegracht is de zuidkant en de Koorstraat zit aan de oostkant. En de tweede ingang zat in de achtergevel, dus aan de westkant. Later is door het plaatsen van een binnenmuur de kelder gehalveerd tot de noordelijke helft. Daarvan zien we dan ook nieuwere baksteenvloeren. Vervolgens is de kelder opnieuw verkleind tot een kwart van de originele maat. Die kelder bevond zich in de noord-westelijke hoek van de oudste kelder.
Nog weer later is er een forse verbouwing geweest waarbij gele baksteen is gebruikt en rond 1500 is de kelder vrijwel helemaal opnieuw gebouwd op de oude funderingen. De keldertoegang aan de achterzijde is toen gedicht en verplaatst naar de oostkant van de kleine kelder, in de vorm van een nieuwe trap met brede treden. Van deze fase staat de muur aan de noordkant nog overeind als zijmuur van het latere huidige pand.

De opgraving achter het Gulden Vlies is nu ongeveer halverwege. Peter Bitter: “Morgen gaan we eerst nog onder de oude baksteenvloer kijken om te zien of er nog iets onder zit. We zitten dan inmiddels wel een paar decimeter in het gele duinzand… In diezelfde zuid-oosthoek waar in het begin de ingang zat tot de kelder, kwamen we trouwens ook twee greppeltjes tegen, waarvan er één waarschijnlijk uit de twaalfde eeuw is.”

Terwijl zijn collega’s vandaag bezig waren met het muurwerk en de vloeren, legde Peter zelf alles met potlood vast op de papieren plattegronden die voortdurend worden bijgehouden tijdens het werk: “Elk steentje moet dan ingetekend worden, we leggen het precies vast zoals het is geweest.”

De afgelopen dagen is, vanaf de Lindegracht gezien, het achterste (noordelijke) deel van het terrein onderzocht. De komende dagen zal ook het zuidelijke deel nog onderhanden worden genomen.

Dag 5 opgraving Gulden Vlies: 12e-eeuwse greppeltjes

Vandaag, op de vijfde dag van de opgraving, zijn onze archeologen even terug in de twaalfde eeuw. De mooie baksteenkelder uit 1400 die we gisteravond lieten zien, is inmiddels helemaal opgeruimd. Doel van vandaag was het gele duinzand dat hieronder zit te onderzoeken. Als er nog resten zouden zijn uit de tijd voordat de Alkmaarse huizen van steen werden, dan zouden die hierin gevonden kunnen worden. “In de greppeltjes die we aantreffen tussen het duinzand, zitten microscopisch kleine deeltjes,” vertelt gastarcheoloog Kasper Van den Berghe: “Deeltjes die informatie kunnen verschaffen van reusachtige waarde over het leven en handelen van de mens in Alkmaar in de twaalfde eeuw.”
Onderstaande foto laat het bovenaanzicht zien van het tot nu toe onderzochte deel van het terrein. De foto is genomen vanuit het noorden (met het gezicht richting Lindegracht). Wat we zien, is de bocht van een twaalfde-eeuwse greppel, gevuld met donkergrijs zand, die zich aftekent in het gele duinzand. Dat komt overeen met wat de archeologen in 1993 vonden bij de opgraving naast dit terrein, waar voorheen de theaterzaal was van Het Gulden Vlies en waar nu appartementen staan, vertelt stadsarcheoloog Peter Bitter: “Ook daar kwamen we die greppeltjes tegen die uit het noorden kwamen en die hier dus allemaal afbuigen in de richting van de Lindegracht. Hier, langs de gracht was destijds de zuidgrens van de toenmalige nederzetting in Alkmaar, die ongeveer reikte tot aan de Koningsweg. Ja, Alkmaar was toen niet meer dan een boerendorpje…”

Dag 6 opgraving Gulden Vlies: voorbereidend werk

Het is vrijdag 11 februari, dag 6 van de opgraving. De avond valt op de gracht en de archeologen pakken hun spullen in voor het weekend. Inmiddels is het zuidelijke deel van het onderzoeksterrein aan de beurt. Vandaag is vooral voorbereidend werk gedaan. Maandag gaan onze erfgoedhelden weer verder.

Dag 7 opgraving Gulden Vlies: houten waterput

Het is alweer dag 7 van de opgraving aan de Lindegracht, achter het Gulden Vlies. De archeologen zijn nu bezig met het zuidelijke deel van het terrein, aan de kant van de straat.
Net als bij de opgraving aan de Molenbuurt, afgelopen najaar, krijgt het team ook bij deze opgraving versterking van gastarcheoloog Kasper van den Berghe. Op de foto zit hij op zijn knieën bij de zojuist aangetroffen waterput: “Dit is een mooie houten waterput,” vertelt hij, “Je ziet de duigen (de planken) en de banden, gemaakt van gespleten twijgen, rondom, vaak vastgezet met biezen. Daar bovenop hebben ze een kraag gemaakt van platte bakstenen met dáár bovenop weer een stenen koker om het putten van het water gemakkelijk te maken. Op een moment is de put buiten gebruik geraakt en opgevuld met rommel.”

Inmiddels weten de archeologen dat er geen waardevolle voorwerpen tussen die rommel zaten. Kasper: “Met het oog op de veiligheid, moesten we de put al vrij snel weer dichtgooien. Dit vanwege het grondwater. We hebben nog wel met een pen tussen de rommel geprikt, maar kwamen eigenlijk niets tegen.
De put gaat tot 2,10 of misschien wel een 2,5 meter onder het huidige maaiveld. De stenen bovenkant is niet met cement maar met klei gemetseld. Dit om te voorkomen dat er vies water van boven in het grondwater terecht zou komen.”

Op de overzichtsfoto’s zie je de bovenkant van de put voordat hij werd uitgegraven. Ook nog even een foto van de ‘artiesteningang’ van de voormalige theaterzaal. Over deze drempel stapte Rudi Carell en al zijn collega’s voor aanvang van hun optreden. Op de plek van de voormalige theaterzaal staat nu een appartementengebouw.

De archeologen zijn nu begonnen met het opgraven van het deel van het terrein waar vroeger de stallen waren. En ook hier komt alweer wat muurwerk tevoorschijn… Wordt morgen weer vervolgd.

Dag 8 opgraving Gulden Vlies: meer over de vingerhoed

Via de sociale media wordt veel gevraagd naar de vingerhoed die op één van de eerste dagen van de opgraving bij het Gulden Vlies naar boven kwam. Tot nu toe trouwens één van de weinige losse voorwerpen die zijn gevonden.
Alles wat gevonden wordt, wordt goed verpakt om later in de werkplaats verder onderzocht te worden. Dat geldt ook voor de vingerhoed. Maar we kunnen er al wel een paar dingen over zeggen. De vingerhoed komt uit de zeventiende eeuw en het is een geperst exemplaar. Hij is dus niet meer, zoals daarvoor, met de hand gemaakt. Op het terrein is nog een vingerhoed gevonden, die wellicht ouder is, maar die is de opbergzak ingegaan met de grond eromheen. Dus de leeftijd van dit tweede exemplaar zal later blijken.
De vraag rijst wel waarom je juist in een voormalige herberg vingerhoedjes vindt. Zouden er naaikransjes geweest zijn in de herberg, of waren ze gewoon van de herbergiersvrouw?
Het valt de archeologen op dat er nauwelijks kleine dingen zijn gevonden. In dit soort situaties worden vaak muntjes en andere kleine voorwerpen aangetroffen die ooit door de kieren van de houten vloeren zijn gevallen. Dat dat nu niet het geval is, zou kunnen betekenen dat de herberg dichte vloeren had.

Gastarcheoloog Kasper van den Berghe: “We hebben nog wel een stukje gevonden van een vuurklok of vuurstolp (vroeger gebruikt in het haardvuur, red.). Die moeten we ook nog nader onderzoeken, maar als die bijvoorbeeld halfrond was, betekent dat dat hij tegen een muur stond en dat er dus al stenen muren waren. Is hij helemaal rond geweest, dan is hij gebruikt in een haard die midden in een vertrek heeft gestaan.”
De kelders en muren die inmiddels zijn blootgelegd laten zien dat er in de loop van de tijd allemaal gaten zijn gegraven in het landschap. Kasper: “Maar het is nog een fragmentarisch beeld. Vandaar dat er ook grondmonsters zijn genomen voor nader onderzoek, in de hoop om meer inzicht te krijgen. Dan kun je wellicht zien of er is geakkerd en er misschien aardappelen of groenten zijn geteeld. Uiteindelijk helpen al die kleine dingen om het grote verhaal van deze plek te kunnen schetsen.”

Dag 9 opgraving Gulden Vlies: vaasje, muntjes en koeienoog

Vandaag was alweer dag 9 van de opgraving bij Het Gulden Vlies. Op de onderstaande foto’s zie je een stukje overwelving van het riool van de beerput naar de gracht (geel). De plek van de beerput is aangegeven met blauw. Hieronder zie je stadsarcheoloog Rob Roedema (bekend van onze wekelijkse rubriek ‘Vondst op vrijdag’) met in zijn hand de onderkant van een miniatuur Chinees vaasje.
Ook zie je een zogeheten koeienoog. Dat is het restafval van een geblazen glasproduct. Dit blijft over nadat het glazen voorwerp werd afgeslagen. Verder werd omgevouwen glas aangetroffen dat bestemd moet zijn geweest voor de productie van ruitjes. De vraag rees even of hier wellicht een glazenier gevestigd is geweest. Inmiddels is duidelijk dat dat niet het geval was. Gastarcheoloog Kasper van den Berghe: “Er is een tijd geweest dat die koeienogen, wat eigenlijk glasafval is, gebruikt worden voor het maken van kleine ruitjes waar je dus niet doorheen kon kijken. Dat was mode in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw. Zeer waarschijnlijk hebben de stukken glas met koeienoog die we hier hebben gevonden ook voor dat doel gediend.”
Op deze negende dag van de opgraving werden ook twee muntjes gevonden (niet op de foto), die helemaal bedekt waren met een groene roestlaag. Onze stadsarcheoloog Rob Roedema gaat ze in de werkplaats schoonmaken met behulp van een speciaal machientje (later meer hierover).

Dag 10 opgraving gulden Vlies: riool gevonden en veel media-aandacht

Vandaag was de laatste dag van de opgraving bij het Gulden Vlies. We krijgen veel belangstelling van de media. Zo hadden we RTV NH en het Noordhollands Dagblad op bezoek en kwam verslaggeefster Mai Verbij van ‘Dijkstra en Evenblij ter plekke’ van NPO Radio 1 een uurtje meegraven. Ze viel met haar neus in de boter, want juist deze laatste dag legden onze archeologen het riool bloot waarin een heleboel vondsten zijn gedaan. Ook Mai haalde in de korte tijd dat ze er was enkele vondsten naar boven. Op één van de foto’s heeft ze bijvoorbeeld de onderkant in haar hand van een deftig roomkannetje van Engels ‘pearlware’ uit het begin van de negentiende eeuw. De bovenkant van het kannetje werd later even verderop gevonden door de archeologen. Het archeologische avontuur van Mai Verbij was op zondagavond 20 februari te beluisteren in het radioprogramma.

De mooiste dingen op de laatste dag

“Op de laatste dag vind je de mooiste dingen,” vertelt onze stadsarcheologe Nancy de Jong, “en dat gaat ook nu weer op.
We hebben het toiletgedeelte gevonden van de voormalige herberg. Hier in deze bak, in het eerste deel, daar stonden de toiletten bovenop. Als we er een beetje op inzoomen, dan zien we ook een beetje aanslag van het toilet. En het zit helemaal vol met vondsten. Hier in het vondstenzakje zie je allerlei scherven zitten. We hebben een beetje de bovengrond eraf gehaald en nu zie je dat het eigenlijk een heel groot riool is dat richting de gracht gaat.
Het is eigenlijk een soort gemetselde rioolgoot die in de richting van de gracht gaat. We gaan hem vanmiddag vrijleggen en het vondstmateriaal eruit bergen.”

Bij de foto’s van dag 10

Hieronder nog even een foto-impressie van de werkzaamheden van vandaag. Op foto 1 zien we de rechthoekige bak waar het toilet op stond, uitmondend in een overkluisde goot.
Op foto 2 en 3 zien we de goot na het verwijderen van de koepel. Per strekkende meter is het verval circa 10 cm. Aan het uiteinde, waar de goot het pand verliet richting Lindegracht, is er een sprongsgewijze verdieping van ongeveer 10 cm. De bakstenen vloer gaat daar over in een houten vloer. En vanaf hier zorgde het water van de gracht voor een ‘natuurlijk uitspoelen van de massa’ in de gracht. Met andere woorden: alle uitwerpselen kwamen in de gracht terecht waardoor de Lindegracht in die tijd waarschijnlijk een stuk minder fris rook dan nu.
Foto 4 laat de ‘ingang’ zien, ofwel de plek waar de bezoeker zijn behoefte kon doen. De rode lijnen geven schuin geplaatste bakstenen aan. En de blauwe lijn markeert een plakkaat poep van wel vier tot vijf centimeter dik. Waarschijnlijk is de ‘ingang’ groot genoeg geweest om met twee personen tegelijk te gebruiken. Dan zat je rug aan rug. Overigens wel met een scheidingswand ertussen.
Op foto 5 is de boogvorm van de overkluizing goed te zien met daaronder de tot aan de nok toe gevulde gang. Onderin vonden onze archeologen vooral veel scherven van keramieken en glazen objecten en enkele munten. Het bovenste deel (vanaf de boomwortel) was vooral heel zandig. De gang is wellicht bewust opgevuld toen het riool buiten gebruik raakte.

Op foto 6 houdt onze gastarcheoloog Kasper van den Berghe een glas omhoog. Ook weer iets wat nader onderzoek vraagt, want een dergelijk glas is nog niet eerder aangetroffen en ook niet bekend in de bronnen die de archeologen in ons land vakmatig kunnen raadplegen.
En foto 7 betreft een op dit moment weer erg actueel thema. Dit is namelijk een zogenoemde ‘slavenkraal’. Meer hierover in onze volgende digitale nieuwsbrief.
Op foto 5 een iets vrolijker voorwerp. Een pannetje dat identiek is aan een exemplaar dat Vincent van Gogh afbeeldde op zijn ‘Stilleven met klompen’(Den Haag, november 1881). Ook hierover meer in de volgende digitale nieuwsbrief.
De gevonden voorwerpen zijn, samen met grote aantallen pijpjes, borden, schalen en nog een aantal sierlijke drinkglazen zorgvuldig ingepakt en overgebracht naar de werkplaats voor verder onderzoek.

Finale opgraving Gulden Vlies: 25 emmers bagger

Gisteren gaven we aan dat het de tiende en laatste dag was van de opgraving bij het Gulden Vlies, maar er was stiekem toch nog een staartje. De archeologen zijn vandaag nog even terug gegaan naar de opgravingsplek voor de definitieve afronding. Net op tijd (voordat storm Dudley de kop op stak) waren ze binnen. Maar wél met 25 emmers vol bagger uit het riool dat ze gisteren vakkundig hebben blootgelegd. In die bagger scherven van keramiek, glas en ander materiaal uit de herberg. Alles uit de periode van ongeveer 1780 tot 1880. Wát precies, zal blijken bij de verdere verwerking, want, zoals stadsarcheoloog Peter (links op de foto) het zegt: “Alles wordt eigenlijk pas gevonden bij het spoelen op de zeef…”
Verder zien we van links naar rechts: (gast)archeoloog Kasper van den Berghe, kraanmachinist Thomas Martensen van Mankracht GWW en (gast)archeoloog Lucas Kley. Stadsarcheoloog Nancy de Jong had vandaag een vrije dag.