Groothuizen, een winkel met een rijke historie
De winkel van Groothuizen, ofwel de bekende kunstschilderspeciaalzaak aan het Verdronkenoord 121 wordt op dit moment flink verbouwd. Ooit werd in dit pand, in 1864, de firma Kluitman opgericht (van de bekende drukkerij-uitgeverij). Maar al sinds 1930 is het het domein van de familie Groothuizen, inmiddels de derde generatie. Toen bij de verbouwing het pand werd ontdaan van al het twintigste-eeuwse timmerwerk, kwam een lange bouwgeschiedenis aan het licht met zelfs middeleeuwse resten.
De winkel van Frans en Adri Groothuizen was tot dit jaar verdeeld over maar liefst vier panden langs de Kapelsteeg. In 2018 is het winkelgedeelte geconcentreerd in het pand aan de Kapelsteeg 2. Dit is de voormalige drukkerij van Pieter Kluitman, in 1902 gebouwd, recht tegenover de Kapelkerk.
Het hoekpand aan het Verdronkenoord 121 wordt op dit moment ingrijpend verbouwd voor het Aloha Café, dat nu nog aan de Gedempte Nieuwesloot zit. Bij de verbouwing zijn in maart belangrijke bouwhistorische en archeologische ontdekkingen gedaan.
Drie panden
Verdronkenoord 121 bestaat eigenlijk uit drie panden, verscholen achter één witte zijgevel: Verdronkenoord 121-Noord op de hoek van de steeg, daarachter 121-Zuid en daarachter weer aangebouwd Kapelsteeg 2A (met een eigen voordeur aan de steeg). De ouderdom van de panden is onder meer te zien aan de diverse smeedijzeren muurankers, waarmee de muren aan de vloerbalken zijn verankerd. Het eigenlijke hoekpand (121-Noord) is van 1752 en heeft een verdieping met een sierlijke klokgevel. Het casco van het huis is nog grotendeels intact. Het is gebouwd van rode baksteen van 22 x 11 x 4,5 cm gemetseld in kruisverband (10 steenlagen 59 cm dik).
De begane grond en de verdieping waren verdeeld in een voor- en achterkamer, met schouwen tegen de westelijke zijmuur. Op de zoldering is beneden nog de afdruk te zien van een negentiende-eeuws portiek, dat door Kluitman werd verwijderd en vervangen door een nieuwe winkelpui die nog steeds aanwezig is.
Vlak voordat de slechte houten vloer vervangen werd, zijn tijdens graafwerk op deze plek gedeelten gevonden van twee oudere plavuizenvloeren. Tegen de westelijke zijmuur was nog de afdruk te zien van een allang weer verwijderde trap, met onder de trap resten van een toilet met witte wandtegels en eronder een riooltje naar de gracht.
Onder één dak
Het achttiende-eeuwse deel van het pand (121-Noord) meet slechts 6 bij 8,5 meter, maar het huis is aan de achterkant 4,5 meter langer doordat een veel ouder buurpandje (121-Zuid) er dus onder hetzelfde dak bij is getrokken. De kap is in één bouwfase over beide panden gezet. De spanten en spantbalken zijn voorzien van telnummers maar merkwaardig genoeg begint de telling met I bij de spant bovenop de tussenmuur met het oude achterpand. Vanaf daar wordt noordwaarts, richting Verdronkenoord, doorgeteld tot VI. De beide meest zuidelijke spanten zijn dus niet zijn genummerd.
Verborgen huis uit ca 1600
De situatie van vóór 1752 is nog te zien op een anonieme serie kaartjes van straatgevels in het Regionaal Archief Alkmaar, die zijn getekend rond 1670. Op de hoek stond toen een veel lager pandje zonder verdieping. Dat was de voorloper van 121-Noord. Het nog bestaande achterste deel, 121-Zuid, stond er toen al. Dit is van oorsprong een zelfstandig huis met een verdieping en met het dak parallel aan de Kapelsteeg. Het is gemetseld van bakstenen van 19,5 x 9 x 4,5 cm (10 lagen 54 cm dik).
Het huis 121-Zuid heeft een zogenoemd houtskelet gehad met tussenbalken. In het midden was er een compleet gebintstel, bestaande uit verticale muurstijlen waarop de vloerbalken rustten. De muurstijlen zijn later verwijderd en de holtes zijn met baksteen opgevuld. Bij de vakken aan weerszijden ervan waren ‘tussenbalken’ aangebracht. Dat wil zeggen balken die zonder muurstijl in de zijmuur waren gelegd. Van één van de tussenbalken zijn de originele consoles nog aanwezig. Ze hebben een ojief-vormige profilering in renaissancestijl, geheel volgens de mode van omstreeks 1575-1625. (Let op: in de Nieuwsbrief van april 2016, terug te vinden in het archief op www.erfgoedalkmaar.nl, geeft Odwin Ralling nadere uitleg over houtskeletbouw en profileringen).
Het huis 121-Zuid had haardplaatsen tegen de zuidmuur beneden en op de verdieping. Op de begane grond was aan de westkant tegen de zoldering de afdruk te zien van een bedstede met aan weerszijden bergkastjes. Aan de oostzijde, de kant van de steeg, was de zoldering verrommeld, vermoedelijk omdat hier in de twintigste eeuw een trap is verwijderd.
In de late negentiende eeuw voegde Kluitman nog het derde pandje toe, met een eigen ingang bij Kapelsteeg 2A. Dit pandje heeft nog de originele rijk afgewerkte voordeur met puntig-ovaal paneel en centrale knop en dient nu vooral als trappenhuis naar de verdieping.
Middeleeuwse resten
Omdat de werkzaamheden niet erg diep de grond in gingen, is alleen de bovenlaag onder het gedeelte 121-Noord archeologisch onderzocht.
Alleen tegen de Kapelsteeg hebben we een dieper kijkgaatje gespit, voor funderingsonderzoek. Daar bleek de oostelijke zijmuur nog te rusten op een oudere fundering. De oude fundering zat niet recht onder de achttiende-eeuwse muur en was door de ongelijke belasting gekanteld.
Er zijn hier geen vondsten aangetroffen die we kunnen dateren, maar de gebruikte bakstenen van 24 x 12 x 5,5 cm zijn in Alkmaar gangbaar geweest tussen omstreeks 1350 en 1450. Deze vroege datering is overigens niet heel vreemd. We hebben in 2002 namelijk ook vijftiende-eeuwse resten en een beerput gevonden bij onderzoek binnen de Kapelkerk.
Van dit oudste huis uit het rijtje kwam op bijna een halve meter diepte een vloer tevoorschijn, gemaakt van grote natuurstenen plavuizen van 36 bij 36 cm en 5 tot 7 cm dik. Deze vloer was flink hersteld met gebruik van verschillende rode plavuizen. Ook werd muurwerk gevonden van een afgeschermd zijvertrek aan de steeg. In de vijftiende en zestiende eeuw is vervolgens alles met zand opgehoogd en kwam er een halfsteens tussenmuurtje in het huis, met weer nieuwe plavuizenvloeren.
Onder het huis werden opvallend veel ophogingen met geel zand waargenomen, tot wel een meter diep. Dit terwijl we gewend zijn om op die diepte allang in donkerbruine zogenoemde humeuze ophogingsgrond te belanden. Voor al dat zand hebben we geen verklaring. Ook omdat we niet verder in de diepere ondergrond hebben kunnen kijken. De ondergrond hier is dus een punt van aandacht voor een volgende gelegenheid tot onderzoek nabij de Kapelsteeg…
Peter Bitter
Bronnen:
- Ralling, 2016: Middeleeuwse houtconstructies beschermd door latere stenen muren, Nieuwsbrief Erfgoed Alkmaar nr.45, april 2016, p.4-5.
Regionaal Archief Alkmaar inv.nr. Aanwinsten 173A (kaartjes gevelbeelden).
Regionaal Archief Alkmaar, www.archiefalkmaar.nl : Historisch Kadaster Alkmaar, zoekterm ‘Kad.A730’.
