Geofysisch onderzoek kasteel de Middelburg
In november 2018 is het geofysisch onderzoek uitgevoerd op het terrein waar ooit kasteel de Middelburg in de Oudorperpolder stond. Aanleiding was de vraag van het Archeologisch Centrum van de gemeente Alkmaar in hoeverre er nog resten aanwezig waren van dit kasteel en wat de exacte locatie van die resten is. De resultaten zijn verbluffend!
Middelburg
Uit historische bronnen is bekend dat de Nieuwburg in 1282 is gebouwd, van de Middelburg is geen exact bouwjaar bekend, maar het moet omstreeks dezelfde tijd zijn aangelegd. De Middelburg kent een roerige geschiedenis en is in haar bestaan twee keer “verwoest” en werd in 1517 definitief vernietigd door Grote Pier en diens Zwarte Hoop. Het kasteel wordt niet herbouwd, de resten worden afgebroken en de stenen verkocht. Uit een akte van 1528 blijkt dat de funderingen niet meer geschikt waren om er losse stenen van te bikken omdat ze uit gegoten werk bestonden, waarna men de funderingen laat voor wat ze zijn.
Archeologisch onderzoek
Eind jaren ’30 van de vorige eeuw komt er weer aandacht voor kasteel de Middelburg doordat professor Renaud het kasteelterrein wil gaan onderzoeken. De opgraving vindt plaats in het najaar van 1942. De overgeleverde documentatie van de opgraving lijkt summier, er is een opgravingstekening zonder steenformaten en wat oppervlakkige artikelen.
Naar aanleiding van voorgenomen ontwikkelingen in de Oudorperpolder wordt in 1974 door dhr. Cordfunke nog een archeologisch onderzoek verricht om de exacte locatie van het kasteel te laten vastleggen. Dit omdat in 1942 geen coördinaten waren ingemeten. Hij graaft ook enkele proefsleuven door de grachten en merkt op dat de eerste gracht gedempt is met puin en stukken muurwerk en dat in het midden aan de zuidkant van de tweede gracht er een houtconstructie te zien is die toegeschreven wordt aan een brug over de buitengracht. Ook van deze opgraving zijn slechts beperkte gegevens voorhanden en de coördinaten zijn niet bewaard gebleven.
Onderzoeksvraag
Het perceel waarop het kasteel zich bevindt is een archeologisch Rijksmonument en het lijkt begrensd te worden door een omgrachting. Dit is echter schijn, want deze waterloop is bij de bouw van de woonwijk eromheen aangelegd, op de kadasterkaart uit 1821 is alleen de historische vaart aan de oostzijde aanwezig. Deze liep daar al in de tijd van de bouw van de Middelburg.
De vraag was of met geofysisch onderzoek vastgesteld kon worden of er zich nog resten van kasteel de Middelburg in de bodem bevonden, wat de exacte locatie van die eventuele resten is en of er nog meer structuren waargenomen konden worden.
Geofysisch onderzoek
Op 29 november heeft het eerste geofysisch onderzoek naar het kasteelterrein plaatsgevonden. Hierbij zijn wederom de drie technieken (Magnetometrie, EMI en GPR) gecombineerd en middels verschillende specifieke softwarepakketten verwerkt en gevisualiseerd.
Resultaten onderzoek
Een visualisatie van het magnetometrisch onderzoek is hieronder weergegeven. Er zijn duidelijk bepaalde concentraties en structuren zichtbaar. Ook individuele metaalhoudende objecten komen duidelijk naar voren.
Ook uit het grondradaronderzoek komen duidelijke beelden met afwijkende reflecties naar voren. Van de verticale radarprofielen zijn zogenaamde ‘timeslices’ gemaakt (horizontale afbeeldingen van verschillende dieptestappen). Ook hier zijn de structuren behorend bij muurresten al goed zichtbaar op de radarbeelden. De vormen komen overeen met de opgravingstekeningen van Renaud (1942) en Cordfunke (1974).
De beelden van de EMI-meting laten ook heel duidelijke, maar toch weer andere, opvallende zaken zien. Op onderstaand beeld is bijvoorbeeld de ringstructuur van de gracht goed herkenbaar, maar ook het feit dat de gracht aan de oostelijke kant doorbroken lijkt. Tevens zijn in het midden van de ring resten van het kasteel herkenbaar. Vreemd genoeg zijn er ook ten zuiden van de gracht afwijkende structuren zichtbaar.
Maar het meest verrassend zijn de, op regelmatige afstand terugkerende, donkere vlekken midden in de omringende gracht (zie onderstaande afbeelding). Deze maken duidelijk onderdeel uit van de verdedigingsstructuur rond de hoofdburcht, maar hebben we hier te maken met poeren? Of betreft het iets compleet anders? Maar wat dan? De donkerblauwe vlek in het midden geeft de funderingsresten van de hoofdburcht weer, maar ten oosten daarvan, buiten de gracht, zijn ook dergelijke donkere vlekken zichtbaar. Zijn dit funderingsresten behorende bij de voorburcht?
Interpretatie onderzoek
Het geofysisch onderzoek heeft prachtige beelden opgeleverd die de kijk op kasteel de Middelburg flink veranderen. Uit de beelden blijkt duidelijk dat de hoofdburcht nog steeds goed herkenbaar is in de bodem. Ook is de grachtenstructuur duidelijk zichtbaar. Het onderzoek levert echter ook een grote verrassing op, namelijk de aanwezigheid van een zeer duidelijke grote bakstenen structuur ten oosten van de hoofdburcht. Wellicht behoren deze resten tot de voorburcht. Dit is daarvoor ook een logische plaats, gezien de in de 1942 aan de oostkant van de hoofdburcht waargenomen fundering van een brug. Op de radarbeelden is ook duidelijk te zien dat de gracht hier doorbroken is.
Op de EMI-beelden is in de eerste gracht een heel mooi ritmisch patroon van min of meer vierkante baksteenconcentraties waargenomen. Dit laat zich niet verklaren als losse puinstort, aangezien de afstanden tussen de concentraties steeds gelijk is. Het geheel doet denken aan funderingspoeren, ten behoeve van een soort ringmuur of andere constructie midden in de gracht. Dit is informatie die de kijk op het kasteel totaal doet veranderen
In het zuidelijk deel van de buitenste wal is op de beelden ook iets waar te nemen, het lijkt daar alsof er een structuur heeft gezeten die door de wal heen ging. Ook op de oude luchtfoto is hier te zien dat de gracht- en walstructuur niet mooi doorloopt. Tijdens het onderzoek van de jaren ‘70 is ter plaatse een constructie waargenomen met grote houten palen. Vermoed werd dat het hier om een brug ging naar de voorburcht. Hierboven veronderstelden we echter dat die voorburcht eerder aan de oostzijde van de hoofdburcht moet worden gezocht. Meer waarschijnlijk gaat het hier aan de zuidkant dan ook om een constructie die gemaakt is om de buitengracht te verbinden met het naastgelegen Zwijnsmeer, wellicht een duiker of een sluisje. Deze constructie wordt ook genoemd in een grafelijke rekening uit 1452.
Vervolg
Op basis van de informatie uit de grafelijke rekeningen moet de voorburcht van de Middelburg aanzienlijk van omvang zijn geweest: er wordt in de rekeningen namelijk een groot aantal gebouwen opgesomd, alsmede de enorme hoeveelheden materiaal die daarin opgeslagen lagen. Het lijkt erop alsof de Middelburg in ieder geval plaats bood aan diverse nevenactiviteiten, zoals een soort distributiecentrum en een vetweiderij. Dat soort activiteiten vereist een substantiële hoeveelheid ruimte. De ruimte tussen de hoofdburcht en de vaart die langs het kasteel loopt is hiervoor eigenlijk te klein. Het vermoeden bestaat nu dat de voorburcht zich ook tot aan de andere zijde van de vaart heeft uitgestrekt en dat de vaart integraal onderdeel uitmaakte van het grachtenstelsel. Zoiets is ook te zien bij het Gelderse kasteel Waardenburg. Maar hoe verhouden deze activiteiten zich tot een kasteel met een defensieve functie?
Op de oude luchtfoto is ook een structuur te zien in het weiland linksboven het kasteel. Deze structuur lijkt vanaf het oude verloop van de Munnikenweg weer terug te buigen in de richting van het kasteel. Zou dit de oostelijke begrenzing kunnen vormen van de voorburcht? Om dit te toetsen zal er in de nabije toekomst nog aanvullend geofysisch onderzoek worden verricht op het terrein dat naast de Middelburg gelegen is. Dit is ook precies het deel waar de Munnikenweg een vreemde bocht maakt. Wellicht dat deze hier om de voorburcht heen is gelegd.
Vervolgonderzoek juli 2019
In juli 2019 is een vervolgonderzoek gestart naar de vreemde donkerblauwe baksteenconcentratie ten oosten van de hoofdburcht. Met een gedetailleerd grondradaronderzoek is deze structuur in kaart gebracht. De resultaten hiervan overtroffen alles. Er waren zeer duidelijke funderingsstructuren herkenbaar van een structuur die qua omvang haast gelijk is aan de hoofdburcht zelf.
Parallel daaraan vond ook een hernieuwd historisch onderzoek plaats en werden de data van het geofysisch onderzoek uit november nogmaals uitgebreid bestudeerd.
Spectaculair
De resultaten van dit onderzoek geven zoals eerder genoemd de exacte locatie van het kasteel maar ook zijn er aanwijzingen voor een haven en een grotere voorburcht. Daarnaast zijn er onbekende structuren aangetroffen die totaal niet pasten bij het beeld dat er tot nu toe was van het kasteel. Ook nog niet geraadpleegde historische bronnen leverden een schat aan informatie op. Zo blijkt dat het kasteel een enorme hoeveelheid bijgebouwen heeft gehad die niet passen op het huidige kasteelterrein. Het kasteelterrein heeft veel verder doorgelopen in oostelijke richting en vraagt om nader onderzoek. Het op 10 en 11 juli uitgevoerde onderzoek heeft inzicht gegeven in de structuur en zijn omvang. Er bestonden al vermoedens over de aard van deze structuur en in de grafelijke rekeningen uit 1445 werd het antwoord gevonden: er heeft bij het kasteel een barbacane gestaan.
Uniek
Een barbacane is een versterkte voorpoort die integraal onderdeel uitmaakt van de verdedigingsstructuur van het kasteel. In Nederland is deze structuur nog nooit aangetroffen bij een kasteel. Ook is dit de allereerste en alleroudste vermelding in de historische bronnen van een barbacane bij een kasteel. Barbacanes komen vooral voor in Engeland en Frankrijk. Dat er nu een in Alkmaar bij een Floris V kasteel gevonden wordt kan verklaard worden door de nauwe relaties die Floris V had met de Engelse koning Edward I. Die bouwde veel dwangburchten in zijn strijd tegen de Welshmen en Floris V heeft waarschijnlijk daar zijn inspiratie gehaald voor zijn dwangburchten. In Nederland worden wel eens barbacanes gevonden bij verdedigingswerken rondom een stad, maar bij een kasteel waren ze tot dusver onbekend. Hoe deze barbacane er precies heeft uitgezien is nog onbekend, dit wordt nog verder onderzocht. Een impressie zoals een barbacane eruit heeft gezien uiteraard op de Alkmaarse schaal, is bijvoorbeeld is de Barbacane Porte Saint-Pierre in Caen of de Ponttor in Aachen.
