Een fort is niet dat betonnen gebouw

Het fort bij Marken-Binnen, gebouwd tussen 1880 en 1905, is één van de 45 forten die de 135 km lange Stelling van Amsterdam telt. Het fort is een provinciaal monument en de Stelling staat op de werelderfgoedlijst van Unesco. Voormalig fortbeheerder Kees de Wildt vertelt erover in zijn woning op het terrein: “Dit is een unieke kringstelling waarmee je door middel van water de hoofdstad kon verdedigen. Van hier tot aan de Schermer kun je nog steeds de boel onder water zetten.”

“Het was 1985. Ik werkte bij de brandweer en we waren op zoek naar een plek waar we onze mensen konden trainen,” vertelt voormalig fortbeheerder Kees de Wildt. “Het moest een gebouw zijn dat tegen hitte kon. In diezelfde tijd kregen we de sleutel van het fort bij Marken-Binnen. Dat was sinds de watersnoodramp in 1953 in gebruik van de BB, ofwel Bescherming Bevolking, maar die taken werden overgenomen door de Brandweer. Dit was natuurlijk de perfecte plek voor die trainingen. En die hebben we er ook jaren gegeven. Net als de trainingen voor bedrijfshulpverlening. Tot 2002 hebben we die hier tegen kostprijs verzorgd.”

Werelderfgoed

Inmiddels is het trainingsbedrijf in het fort bij Marken-Binnen geprivatiseerd. Kees de Wildt is met pensioen, maar woont als voormalig fortbeheerder nog wel in de woning op het terrein dat in eigendom is van Staatsbosbeheer. Het fort is verhuurd aan het trainingsbedrijf en het land is in gebruik door iemand die paarden houdt.
Het fort bij Marken-Binnen is niet alleen een provinciaal monument. Als onderdeel van de zogenoemde Stelling van Amsterdam, is het zelfs officieel Werelderfgoed.

Verdediging

Als een bezielde schoolmeester bij wie je aan de lippen hangt, vertelt Kees over het ontstaan van die Stelling: “In 1799, de Franse tijd, zeg maar, kwamen maar liefst dertig tot veertigduizend Russen en Engelsen in Callantsoog aan land met de bedoeling Nederland vanuit het noorden te veroveren. Dat was een slim idee, want de verdediging zat eigenlijk alleen in het zuiden en het oosten. Vanaf de kant van de Noordzee werd blijkbaar geen gevaar verwacht. Binnen één dag hadden ze Den Helder veroverd! Maar op weg naar Amsterdam hadden ze bij Alkmaar oponthoud. Er is toen vreselijk gevochten in de duinstreek bij Alkmaar met de ruïnekerk in Bergen en het Russisch Monument als tastbaar bewijs. Maar dat gaf wel wat ruimte om intussen de polders onder te laten lopen en het hele leger op tijd paraat te hebben in het nog droogstaande duingebied tussen Castricum en Wijk aan Zee. De Russen en Engelsen trokken zich terug, maar het was wel duidelijk dat er dus behoefte was aan een nieuwe waterlinie. En dat werd de Stelling van Amsterdam.”

135 kilometer

Het fort bij Marken-Binnen dat tussen 1880 en 1905 gebouwd is, is één van de 45 forten die de 135 km lange Stelling van Amsterdam telt.
Kees: “Van hier tot aan de Schermer kun je, in theorie nog steeds, de boel onder water zetten. Het ging erom dat je tenminste 3 kilometer moest overbruggen met water, want dat was de afstand die kon worden beschoten. En omdat de forten hoog lagen, was dat, als er geschoten moest worden, de beste positie. Maar ja, dat werd natuurlijk allemaal anders toen er eenmaal vliegtuigen kwamen.”

“Een fort is eigenlijk een naar alle zijden verdedigbaar aardwerk. Het is dus niet, zoals veel mensen denken, het betonnen gebouw! Dat gebouw was er puur voor de soldaten om in te schuilen als het nodig was. In de tweede wereldoorlog heeft het dorp hier trouwens nog behoorlijk kunnen profiteren van de aanwezigheid van het fort. Er zaten in beginsel 320 soldaten maar dat bleek al snel niet nodig, dus dat werden er steeds minder. Maar al die jaren werden wel steeds voor diezelfde hoeveelheid soldaten voedsel en andere benodigdheden aangevoerd. Met als gevolg dat de dorpelingen meedeelden.”

Unieke kringstelling

In 1992 ging er een verzoek van de provincies Noord-Holland en Utrecht (waar de Stelling van Amsterdam onder valt) naar Unesco om de Stelling aan te merken als Wereld Erfgoed. Kees: “Dat verzoek is beloond vanwege de uniciteit van de kringstelling: de omvang, het feit dat de stelling nog redelijk intact is, de complexiteit van de waterkundige onderdelen en de zichtbaarheid van de open ruimte. Zelfs vanuit de ruimte is die groene cirkel voor de onderwaterzettingen rond Amsterdam nog te zien. Uniek ook omdat door middel van water de hoofdstad kon verdedigen. Het gaat dus veel meer om het geheel en vooral ook om dat water, dan om de betonnen gebouwen. Vandaar dat ook de openheid van dit gebied beschermd is. Een verbinding tussen de A8 en A9 bijvoorbeeld, waarvan recent sprake was, zou de structuur van de stelling aantasten en dat mag dus gelukkig niet.”

Grondwater

Een klein nadeel is dat het fort in veengebied ligt. Toen de bouw startte, was het niveau van het land hier 0, volgens Nieuw Amsterdams peil. Maar de veenbodem rond het fort is in de loop der jaren zo verzakt, dat het inmiddels op 1,30 meter negatief staat. Dat betekent dat ’s zomers het grondwaterpeil lager staat dan de 3000 palen waar het betonnen fort op is gebouwd. Als palen boven het grondwater komen, komt er zuurstof bij en gaan ze rotten, waardoor het fort kan gaan verzakken. De oplossing zou zijn om de waterstand omhoog te brengen, maar daar zijn de boeren dan weer niet blij mee, want die willen graag droog land. Maar daar worden gesprekken over gevoerd, ook met het Hoogheemraadschap.

Het groen geschilderde houten gebouw dat je als eerste tegenkomt als je het terrein op rijdt, is overigens de genieloods. Kees: “De genieloods werd destijds als eerste gebouwd en was bedoeld voor opslag van materialen. Ik heb hem in 2007 helemaal opnieuw laten bouwen, naar de originele tekeningen. Hij was in de tweede wereldoorlog namelijk gebruikt als brandhout… Nu is het een energieneutraal kantoor en kantinegebouw dat gehuurd kan worden wordt voor trainingen en lezingen.

Lezing over het Fort

Over het Fort Markenbinnen en de Stelling van Amsterdam valt nog veel meer te vertellen. Op uitnodiging verzorgt voormalig fortbeheerder Kees de Wildt lezingen. Hij is te bereiken via e-mail: opafort@gmail.com