Droogmakerij Schermer

Gemaal Wilhelmina op de monumentenlijst

Tamelijk onopvallend, onderaan de Molendijk bij Schermerhorn, ligt gemaal Wilhelmina. Dit gebouw met aangebouwde machinistenwoning staat – samen met de drie andere gemalen in de Schermer – symbool voor een grote vooruitgang in de waterhuishouding van deze droogmakerij. Met de overgang van de zeventiende–eeuwse getrapte windbemaling naar elektrische bemaling had de Schermer zichzelf in de jaren twintig van de vorige eeuw opnieuw uitgevonden; zeg maar ‘Schermer versie 2.0’. Bijna een eeuw later, krijgt gemaal Wilhelmina de monumentenstatus.

Het gemaal Wilhelmina is al enige jaren in gebruik als museum. “De nieuw verworven monumentenstatus doet ons zeker goed,” reageert Ans Hovestad, secretaris van het museum. “Maar mijn eerste reactie was: Hè? In onze ogen was het altijd al een monument! En wat wij hier doen is van monumentale betekenis. We zijn namelijk al sinds jaar en dag bezig om mensen ervan bewust te maken dat wij hier onder de zeespiegel leven. Gek genoeg beseffen wij Nederlanders dat nauwelijks. Terwijl buitenlandse gasten vaak verbaasd zijn als ze horen dat wij niet eens een roeiboot of zwemvesten op zolder hebben…”

14 kleine poldertjes

De Schermer was sinds de zeventiende eeuw onderverdeeld in veertien kleine poldertjes, afdelingen genaamd, met elk een eigen poldermolen. Het water uit de afdelingen werd via een tussenboezem naar één van de grote molencomplexen bij Schermerhorn of Driehuizen geleid en daar uitgeslagen in de ringvaart. Dat doordachte bemalingssysteem met ruim vijftig windmolens was het beste dat met windbemaling bereikt kon worden maar het werd in de twintigste eeuw toch te kostbaar om te handhaven. Ook ontwikkelingen in de landbouw stelden hogere eisen aan de waterhuishouding.

Ingenieursbureau W.C. en K. de Wit ontwierp een geheel nieuwe inrichting van de Schermer met drie grote polders I, II en III en evenzoveel elektrische gemalen. De Wilhelmina, de Emma en de Juliana. De grootste polder kreeg ook nog een extra ondersteunend – naamloos – vierde gemaaltje. De techniek van elektrische bemaling was in de voorafgaande twintig jaar volwassen geworden en uitermate geschikt voor de Schermer.

Dispuut

Terwijl erfgoedvereniging de bond Heemschut de aanstaande veranderingen accepteerde, maar wel aandacht vroeg voor een esthetische inpassing van de nieuwe gemalen, ontstond een bitter dispuut met Vereniging De Hollandsche Molen. Ook in krantenartikelen werd het verlies van het molenlandschap betreurd. Dat alles heeft ongetwijfeld wel bijgedragen aan het behoud van een aantal molens in de Schermer.

Gemaal Wilhelmina, voltooid in 1929, werd gebouwd ten behoeve van de nieuw in te richten polder I (de Schermer ten noorden van de Noordervaart). De bestaande Noordertocht (niet te verwarren met de Noordervaart waar het verkeer tussen Alkmaar en Hoorn langs raast) liet zich eenvoudig aanpassen voor de nieuwe polderinrichting. Aan de oostzijde werd de tocht doorgetrokken naar de Molendijk waar het gemaal Wilhelmina zich onopvallend voegt in de zeventiende–eeuwse Noorderwerf, het voormalig molencomplex tussen Ursem en Schermerhorn. Van de oude Noorderwerf resteren nog drie molens, historische waterlopen en molenkolken alsmede het Noorderpolderhuis.

De resterende molens zijn: ondermolen K, ondermolen O en bovenmolen G. In 1995 werd het gemaal overbodig met de ingebruikname van het naastgelegen kleine maar krachtiger gemaal Beatrix. Gemaal Wilhelmina is nu ingericht als museum. Hier wordt het hele boeiende verhaal van de elektrische bemaling verteld en aanschouwelijk gemaakt met de nog altijd aanwezige installatie.

Zorgvuldig ontwerp

Een gemaal was in de negentiende eeuw doorgaans een functionele behuizing voor de machinerie. Aandacht voor de architectuur was in die tijd beperkt. In de twintigste eeuw kwam er meer aandacht voor de esthetica van gemalen en ingenieursbureau W.C. en K. de Wit wist goed op die behoefte in te spelen. Voor de Schermer gemalen werd een ons onbekend gebleven ontwerper aangetrokken. De vraag is of we ooit zullen ontdekken wie dat was.

Het gemaal met aangebouwde machinistenwoning heeft een karakteristiek silhouet. Dat heeft een heel functionele reden: beide functies zijn ondergebracht in een volume waarbij het gemaal één bouwlaag telt. De woonfunctie heeft er twee. In het ontwerp van de Wilhemina zijn de architectuurkenmerken van de Amsterdamse School zichtbaar, maar in de krachtige horizontale lijnvoering en forse dakoverstekken is ook vooral de invloed van de Amerikaanse architect Frank Lloyd Wright te herkennen.

De waterhuishoudkundige herinrichting van de Schermer was vermoedelijk de grootste opdracht die ingenieursbureau W.C. en K. de Wit in zijn bestaan heeft mogen uitvoeren. Het bureau bleef tot de jaren zestig betrokken bij het onderhoud en de inspecties van de Schermer gemalen. Het waterschap de Schermeer beëindigde de relatie per 1 januari 1968, waarna het eens zo vermaarde ingenieursbureau schijnbaar in het niets lijkt te zijn opgelost.

Watererfgoed

De huidige eigenaar van het gebouwencomplex, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier, is blij met de nieuw verworven monumentenstatus. Ingrid Oud, adviseur watererfgoed: “Toen de gemeente Alkmaar ons benaderde om te vertellen dat het museumgemaal in aanmerking kwam voor de monumentenstatus, was ik meteen enthousiast! Het watererfgoed van het hoogheemraadschap bestaat uit zowel roerende als onroerende zaken. De roerende zaken zijn oude schilderijen, kaarten, serviesgoed en gereedschap van de voormalige polderbesturen. De topstukken zijn te zien in onze museale ruimte in Heerhugowaard. Die is voor iedereen gratis toegankelijk tijdens kantooruren. Maar we hebben dus ook onroerende zaken, waaronder dit gemaal.”

“De monumentenstatus van het Wilhelminagemaal zie ik als een erkenning voor het gebouw en de geschiedenis van de polder. Alle betrokkenen zijn blij met deze status, maar dat is misschien ook omdat het een gemaal is dat niet meer in gebruik is. Bij gemalen die nog wel werken, zijn beheerders nog wel eens bang dat een monumentenstatus ze kan belemmeren in het werk. Dan probeer ik ze ervan te overtuigen dat je dit juist ook als een kans kunt zien en als een erkenning voor ons werk!”

Het vege lijf

Ans Hovestad, secretaris van het museumgemaal: “Je hoort mensen wel eens mopperen op de gelden die ze moeten betalen voor uitwaterende sluizen. Maar als je hier tijdens een rondleiding beseft wat het betekent om onder de zeespiegel te leven, dan kijk je daar heel anders naar.
Wist je trouwens dat er een website is waar je aan de hand van je postcode kunt zien hoe hoog bij jou het water komt bij een overstroming? En wat je vervolgens moet doen om het vege lijf te redden? Ik zou iedereen willen oproepen om daar eens naar te kijken.” Zie veiligschoonvoldoende.nl hoe hoog komt het water bij mij