De weg naar de Nieuwburg…
Weer een mysterie ontrafeld rond Oudorpse kastelen
Al eerder publiceerden we hier over voormalig kasteel de Nieuwburg in Oudorp. En hoe uit het promotie-onderzoek van onze stadsarcheologe Nancy de Jong en haar medepromovendus Rob Gruben bleek dat verschillende dingen rondom dit kasteel anders waren dan altijd werd aangenomen. Zo bleek dat het kasteel er al was in de tijd van Willem II en dat het dus niet gebouwd is door zijn zoon Floris V. En dan was er nog het verhaal van de ontbrekende toegangsweg. Nancy de Jong: “Er was al veel onderzoek naar de Nieuwburg gedaan. Maar kennelijk had niemand zich ooit afgevraagd hoe je er kwam.”
“Het kasteel lag een behoorlijk eind van de Munnikenweg,” vertelt stadsarcheologe Nancy de Jong. “Eigenlijk een beetje verloren in het landschap, want er was nergens een toegangsweg te bekennen. Dat valt me trouwens wel meer op bij onderzoek naar kastelen. Vaak wordt alleen naar de kastelen zelf gekeken en niet naar de omgeving en bijvoorbeeld de weg er naartoe. Daarom hebben mijn medepromovendus Rob Gruben en ik in ons promotieonderzoek juist ook de focus gelegd op het kasteel binnen het landschap. We betrekken dus de omgeving erbij.”
Vandaar dus ook de zoektocht naar de toegangsweg naar de Nieuwburg. Nancy: “Daarvoor is een speciale techniek gebruikt, die Remote Sensing heet. Daarmee bedrijf je eigenlijk archeologie vanuit de lucht. Zo zijn de hoogteverschillen in het landschap gemeten, officieel de AHN-gegevens (Actueel Hoogebestand Nederland, red.). De resultaten hebben we in een GIS programma gezet (Geologisch Informatie Systeem, red.) en daarmee heb ik een 3D-model gemaakt. Vervolgens kun je dan spelen met de gegevens door bijvoorbeeld het verticale reliëf te overdrijven. Op die manier komen de kleine dingen naar voren die anders niet zouden opvallen. Toen zag ik dus opeens het contour van die weg in het landschap. En als je dat patroon eenmaal gezien hebt, dan zie je het dus overal, ook op andere foto’s. Zo kon ik dus reconstrueren hoe die weg destijds liep vanaf de Munnikenweg, die trouwens vroeger slingerde. Pas in 1870 is de Munnikenweg rechtgetrokken. Maar dan zie je dus wel die aftakking. Links van de boerderij ging die weg het weiland in.”
Foto rechts: Uitsnede uit een RAF luchtfoto uit 1943. Op de foto was door de Engelsen al een rode pijl gezet bij de resten van kasteel de Nieuwburg. Helemaal midden rechts zijn de resten van kasteel de Middelburg duidelijk waar te nemen, evenals het oude verloop van de Munnikenweg in het rechts hiervan gelegen weiland. Let op de ronde versterking die precies in de oksel van de kronkel van het verloop van deze weg te zien is. Wanneer centraal op de foto gekeken wordt is daar een boerderij te zien, rechts van deze boerderij is duidelijk een reliëf te zien richting de rechterkant van het kasteelterrein loopt Noorden is onder. Bron: Kadaster D/842_3067
Het landschap
Volgens de Archeologische landschappenkaart bestaat het hoofdlandschap in het onderzoeksgebied in de Oudorperpolder uit strandvlakten. Op de plek van het voormalige kasteel hebben we te maken met een landschapszone met duinen en strandwallen.
Vroeger lag de polder tussen twee meren, aan de noord- en de zuidkant maar die zijn later tijd ingepolderd. In de dertiende eeuw was hier al een verbindingsweg richting West-Friesland. Het is de huidige Munnikenweg, waarvan we dit jaar het 750-jarig bestaan vieren.
Op de satellietbeelden (afb 1) is een verdiepte lijn te zien. Die loopt ongeveer vanaf de toegang tot het kasteel in zuidwestelijke richting naar de Munnikenweg. Ook op de luchtfoto’s uit de Tweede Wereldoorlog (afb 2) is die lijn duidelijk te herkennen. Op afbeelding 3 (de AHN-kaart) is ook nog enig reliëf zichtbaar. In het 3D-model dat op basis hiervan gemaakt is, is het verticale reliëf opgerekt, waardoor kleine hoogteverschillen beter in kaart gebracht worden. Het resultaat is een langgerekte verhoogde structuur die dwars door het weiland loopt tussen de Munnikenweg en het kasteel.
Foto rechts: 3D-model op basis van de AHN3 0,5 m data. Duidelijk zijn centraal de contouren te zien van het kasteelterrein. In het weiland links ervan is duidelijk de verhoogde toegangsweg te zien, maar ook talrijke andere bijzonder structuren
Archeologische interpretatie
Om iets te kunnen vertellen over de archeologische interpretatie, moeten we eerst dieper ingaan op de Oudorperpolder. In de dertiende eeuw vormde dit gebied een belangrijke schakel tussen het strandwallengebied van Kennemerland en de drassige landen van West-Friesland. Vooral ook omdat precies tussen deze twee gebieden een doorgangsroute liep tussen twee grote meren, het Vroonermeer en het Zwijnsmeer. Zoals te zien op afbeelding 5, liep deze route van oost naar west. Dit is al deels het tracé van de huidige Munnikenweg, al is deze weg aan het eind van de negentiende eeuw flink aangepast. Rond 1870 is een groot deel van de oorspronkelijke krommingen in de weg rechtgetrokken (afb 6). Deze route vormde dus de invalsroute in het gebied van de West-Friezen.
Tot nu toe werd altijd aangenomen dat graaf Floris V deze weg in 1272 had aangelegd. Maar nadere studie van de bronnen leert dat wellicht zijn vader Roomskoning Willem II de grondlegger was van deze weg. Dus het kan zijn dat de weg nog ouder is dan al gedacht en dat Floris V hem alleen heeft aangepast.
Twee kastelen
In deze polder waren twee kastelen aanwezig waarvan ook werd aangenomen dat Floris V ze had laten bouwen. Maar inmiddels weten we dat in ieder geval kasteel de Nieuwburg al midden dertiende-eeuwse oorsprong kende. En we weten ook dat kasteel de Middelburg een oudere voorganger in het naastgelegen weiland had. Precies waar een kromming zat in het oude tracé van de Munnikenweg.
Kasteel de Middelburg lag direct naast de Munnikenweg en kasteel de Nieuwburg stond hier dus een heel eind vanaf. Maar een toegangsweg naar het kasteel was nooit aangetoond. Nadat beide kastelen sinds 2018 onderwerp zijn van nieuw onderzoek, is er al veel nieuwe informatie naar boven gekomen. Ook dankzij de inzet van Remote Sensing, waarmee nu ook de voormalige toegangsweg ontdekt is.
Vertakking of toch niet?
“De structuur in het weiland, die we zien op de afbeeldingen, kunnen we interpreteren als de nog niet eerder geïdentificeerde toegangsweg tot kasteel de Nieuwburg,” vertelt Nancy de Jong. “En of het nu een vertakking was van de Munnikenweg of misschien zelfs het primaire verloop van deze weg die dan dus door of langs de Nieuwburg liep, dat moeten we nog onderzoeken.”
Uit de gegevens blijkt dat de weg destijds hoger lag in het landschap. En dat de weg, vermoedelijk met het oog op de afwatering, geflankeerd werd door een sloot aan beide zijden. Door de tijd heen is het reliëf in de polder op een groot aantal plaatsen sterk afgenomen waardoor de weg uiteindelijk niet meer goed was waar te nemen in het landschap.
De kastelen in de Oudorperpolder zijn in 1517 verwoest door Grote Pier en zijn in de jaren daarna afgebroken. Van kasteel de Nieuwburg is bekend dat het terrein opnieuw werd verkaveld en uitgegeven. De toegangsweg zal daarna ook buiten gebruik zijn geraakt. Ondersteunend bewijs hiervoor is dat op de vroegste kaarten uit het midden van de zestiende eeuw alleen nog de ruïne wordt aangeduid maar dat de verbindingsweg niet meer wordt weergegeven.
Wat is het meest leerzame geweest van dit onderzoek?
“Dat we opnieuw hebben gezien dat het goed is om meerdere bronnen te raadplegen. Met behulp van alle geraadpleegde bronnen konden we dus een reconstructie maken van de dertiende-eeuwse infrastructuur in deze polder. Ook luchtfoto’s van vóór en tijdens de Tweede Wereldoorlog leveren altijd veel op. De foto’s van voor de oorlog geven vaak een nog redelijk onverstoord beeld van de situatie. Verder zijn die AHN-gegevens heel informatief. Maar het op basis daarvan maken van zo’n 3D-model levert eigenlijk de beste informatie, doordat je het reliëf kunt manipuleren.
Overigens laten deze beelden nog veel meer interessante structuren zien rondom kasteel de Nieuwburg. Die willen we nog graag nader onderzoeken. En dan ook weer op een manier waarop we de grond intact laten.”
Nancy de Jong en Judith Flapper
