De vroegste en enige vermelding van een barbacane bij een kasteel in Nederland!
In de voorjaarseditie van de Nieuwsbrief Erfgoed Alkmaar publiceerden we uitgebreid over het onderzoek naar de kastelen in de Oudorper polder, met als titel ‘Kasteel De Middelburg verrassend anders dan gedacht’. Inmiddels heeft vervolgonderzoek nóg meer verrassingen naar boven gebracht. “Cruciaal daarbij is dat bij dit onderzoek niet alleen het kasteel zelf, maar juist ook de omgeving is meegenomen,” vertelt stadsarcheologe Nancy de Jong: “Waardoor we beter dan ooit begrijpen hoe een kasteel in de Middeleeuwse samenleving nu echt functioneerde!”.
Inmiddels is ook via de grafelijke rekeningen van destijds het vermoeden bevestigd dat de Middelburg een barbacane ofwel voorpoort had. Stadsarcheologe Nancy de Jong: “Het is tot nu toe de enige vermelding van een barbacane bij een kasteel in Nederland, en dat is toch wel iets heel bijzonders!”
Vervolgonderzoek
De vondst van de onbekende structuur in de geofysische data en de spectaculaire vondsten in de historische bronnen hebben geleid tot een vervolgonderzoek om de structuur nauwgezet in kaart te brengen. Daarbij is gekozen voor een gedetailleerde grondradarmeting met een 500mHz antenne met een grid van 50 cm. Deze antenne gaat iets minder diep de bodem in maar heeft een hogere resolutie. In juli 2019 is het gehele kasteelterrein op deze manier in kaart gebracht.
De resultaten waren boven verwachting. Bij nadere bestudering van de horizontale radarbeelden (zogenaamde ‘timeslices’), maar ook in de verticale radarbeelden ten oosten van de hoofdburcht, zijn duidelijke funderingen zichtbaar. Deze zijn met het nodige puzzelwerk te herleiden tot forse vierkante structuren met daartussen een doorgang. Deze tussenweg sluit weer aan op de hoofdburcht. De vondst van deze structuren sluit weer nauwgezet aan bij de ontdekking van het woord ‘barbelkane’ (ofwel barbacane) in de grafelijke rekeningen. De vierkante structuur met de doorgang ertussen is namelijk niets anders dan de versterkte voorpoort of barbacane! De totale omvang van de barbacane is nagenoeg vergelijkbaar met die van de hoofdburcht van de tot dusver bekende Middelburg. Om een idee te geven: dat betekent een barbacane die qua opzet en grootte vergelijkbaar is met de Ponttor in Aachen.
Oudorperpolder
De Oudorperpolder is het toonbeeld van een prachtig rustiek Hollands weidelandschap met strijkmolens. Een broedgebied voor tal van weidevogels. Er is hier weinig dat doet vermoeden dat zo’n zevenhonderd jaar geleden de aanblik van deze polder gedomineerd werd door twee grote kastelen, want naast de Middelburg was (letterlijk) op twee boogscheuten afstand ook nog de imposante Nieuwburg gelegen. Beide kastelen speelden een grote rol in de strijd met de opstandige Westfriezen. Het het nu zo vredig ogende landschap was destijds het toneel van een bloedige strijd.
Beide kastelen, de Nieuwburg en de Middelburg, behoorden tot de zogenaamde dwangburchten van Floris V, de Nieuwburg en de Middelburg. Het perceel van kasteel de Middelburg is een archeologisch Rijksmonument dat begrensd wordt door een omgrachting, die overigens niet historisch is.
Op de kadasterkaart uit 1821 is alleen de vaart aan de oostzijde te zien. Deze liep daar al in de tijd van de bouw van het kasteel de Middelburg in de jaren 80 van de dertiende eeuw. De vraag bij aanvang van het onderzoek was of met geofysisch onderzoek vastgesteld kon worden of er zich nog resten van kasteel de Middelburg in de bodem bevonden, wat de exacte locatie van die eventuele resten is en of er nog meer structuren waargenomen konden worden.
In het vorige artikel (zie erfgoedalkmaar.nl) beschreven we al de verschillende soorten onderzoek die op het terrein zijn verricht. Verder is de plek van kasteel de Nieuwburg nader bekeken, plus het weiland direct ten oosten van kasteel de Middelburg, dat waarschijnlijk deel uitmaakte van het kasteelterrein.
Middelburg
Op basis van summiere historische gegevens wordt aangenomen dat de Nieuwburg in of kort na 1282 is gebouwd. Van de Middelburg is geen exact bouwjaar bekend, maar vermoed wordt dat dat in dezelfde tijd zal zijn geweest. De Middelburg kent een roerige geschiedenis en is in haar bestaan twee keer ‘verwoest’. In 1517 werd het kasteel definitief vernietigd door Grote Pier en diens bende, de Zwarte Hoop. Het kasteel werd nadien nooit meer herbouwd. De resten zijn afgebroken en de stenen werden verkocht. Uit een akte van 1528 blijkt dat de funderingen niet meer geschikt waren om er losse stenen van te bikken. Omdat de funderingen uit gegoten werk bestonden, besloot men die maar te laten voor wat ze waren. Er is verder weinig bekend van dit kasteel. Het wordt in de bronnen van na de verwoesting aangeduid als een van de kleinste kastelen van Floris. Bovendien wordt het kasteel (achteraf foutief) in die tijd als een ronde burcht afgebeeld.
Vreemde structuren
Om een mogelijke verklaring te kunnen vinden voor de in het eerste deel van het onderzoek waargenomen vreemde structuren, is een hernieuwd bronnenonderzoek gestart. Een belangrijke bron voor deze kastelen zijn de grafelijke rekeningen, die ook genoemd werden in het eerste artikel (zie erfgoedalkmaar.nl).
Deze grafelijke rekeningen, die vanaf de veertiende eeuw structureel zijn bijgehouden, beschrijven heel nauwgezet de financiën. Het is een belangrijke bron van informatie over met welke materialen en hoeveelheden de grafelijke bezittingen gerepareerd werden.
Om meer informatie te vergaren over kasteel de Nieuwburg hadden in het verleden diverse onderzoekers al naar deze rekeningen gekeken. Over de Middelburg daarentegen bleek er weinig vanuit deze rekeningen onderzocht te zijn.
Wij hebben onder meer een bekende negentiende-eeuwse publicatie bestudeerd van Hamaker, die de grafelijke rekeningen uit de periode 1343-1345 helemaal heeft ontleed. In deze rekeningen wordt de Middelburg een groot aantal malen genoemd vanwege grootschalige “Timmeringhen” die er plaatsvonden.
Maar ook in de rubrieken over andere uitgaven vinden we waardevolle informatie voor de beeldvorming over het kasteel. Zo wordt onder meer in 1344 melding gemaakt van de aankoop van een groot aantal runderen die naar de Middelburg gebracht worden om vetgemest te worden ‘int hoflant’. Dit is waarschijnlijk een van de vroegste vermeldingen van vetweiderij in Holland.
Veel gebouwen
Maar in de rekeningen van deze jaren worden ook enkele andere opmerkelijke zaken genoemd, zoals de opdracht in 1345 voor het maken van zeven ‘windasen’ (hijswerktuigen) voor de Middelburg, de bouw van een turfschuur en de melding dat er op de Middelburg nog elf lasten turf en 26 hoed schelpen liggen. Even ter verduidelijking, één last turf is 60 ton en één hoed is circa 1000 liter. Dat zijn dus erg grote hoeveelheden.
Verder wordt in de rekeningen ook een opvallend grote hoeveelheid verschillende gebouwen genoemd: een bakhuis, een brouwhuis, een bouwhuis, een turfschuur, een korenschuur, een kapel, een kapel buiten de coeur, stallen, hofsteden, neerhuizen, enzovoort.
Dat zijn wel erg veel gebouwen voor zo’n ogenschijnlijk klein kasteel.
Bovendien: hoe verhouden deze activiteiten zich dan tot een kasteel met een ogenschijnlijk louter defensieve functie?
Naast onderhoud aan de gebouwen werd ook onderhoud gepleegd aan de bruggen, lezen we in de grafelijke rekeningen. Zoals bijvoorbeeld aan de ‘innerste’ brug, waaruit we kunnen concluderen dat er dus ook een buitenste brug moet zijn geweest.
Ook wordt er gesproken over een ‘Werf’ met een schuithuis die tussen het kasteel en het ten zuiden gelegen Zwijnsmeer gelegen moet hebben. Maar de (huidige) ruimte tussen het kasteel en het meer aan de zuidkant is zeer beperkt en dat betekent, zoals ook in het vorige artikel vermeld, dat er dus elders rond het kasteel ook een voorburcht geweest moet zijn van een aanzienlijke omvang.
Wij hebben het vermoeden dat de voorburcht zich aan de andere zijde van de vaart heeft uitgestrekt en dat de vaart integraal deel uitmaakte van het complete grachtenstelsel rond de gebouwen. Zoiets is ook te zien bij het Gelderse kasteel Waardenburg. Bij de Middelburg weten we op basis van een oude luchtfoto dat het grachtenstelsel meervoudig concentrisch om de hoofd- en voorburcht moet hebben gelegen, met verhoogde singelwallen ertussen.
Barbacane in de grafelijke rekeningen
Bij het verder doorzoeken van de grafelijke rekeningen, zien we dat in een rekening uit 1445 gemeld wordt dat men onderhoud pleegt aan de ‘barbelkane’. Op de volgende bladzijde wordt geschreven over onderhoud aan de ‘groot barbelkane’. En dit is voor zover nu bekend de allervroegste en tot nu toe enige vermelding van een barbacane bij een kasteel in Nederland! Op basis van de geofysische data met de grote donkerblauwe structuur ten oosten van de hoofdburcht, hadden we al meteen een vermoeden van de aanwezigheid van een barbacane bij de Middelburg. Maar die veronderstelling is sterk bevestigd door de vermelding van de term ‘barbalkane’ in de grafelijke rekeningen.
Zoals al eerder beschreven, is een barbacane een versterkte voorpoort die integraal deel uitmaakt van het verdedigingssysteem van een kasteel. In Nederland worden barbacanes wel eens aangetroffen bij verdedigingswerken rondom een stad, maar nog nooit is er een bij een kasteel aangetroffen. In Engeland en Frankrijk komen barbacanes wel meer voor (en dan met name vanaf de dertiende eeuw). Dat er een wordt aangetroffen bij een burcht van Floris V zou verklaard kunnen worden uit de nauwe banden die Floris V had met koning Edward I van Engeland. Koning Edward voerde een vergelijkbare strijd tegen de Welshmen als Floris deed tegen de Westfriezen. Het is niet ondenkbaar dat Floris zich door Edward heeft laten inspireren, temeer omdat hij in 1281 bij Edward in Engeland op bezoek was voor de huwelijksbespreking van hun kinderen. In 1282 volgde dan de veldtocht tegen de Westfriezen die aanleiding tot de bouw van de dwangburchten zou zijn geweest. Een relatie tussen het bezoek aan Edward en de enigszins “on-Hollandse” toepassing van een barbacane bij een kasteel ligt daarbij voor de hand.
Vervolg
Het geheel geeft ineens een hele andere kijk op het fenomeen dwangburcht. In Nederland heeft het onderzoek naar kastelen te kampen met een wat meer gedateerde benadering die met name gericht is op het gebouw en niet zozeer op de omgeving. Dit onderzoek laat zien dat wanneer je buiten de hoofdburcht kijkt naar de directe omgeving dit een beter begrip geeft van hoe een kasteel in de Middeleeuwse samenleving functioneerde.
Kastelen waren voorzien van en vormden ook onderdeel van een uitgebreide infrastructuur bestaande uit voorburchten, productiegebouwen, verdedigingsstructuren, havens, boerderijen, enzovoort.
Zowel het geofysisch onderzoek als het hernieuwde bronnenonderzoek bleken uiteindelijk cruciale hulpmiddelen te zijn in het onderzoek naar kastelen in hun bredere context.
Overigens is het onderzoek naar kasteel de Middelburg nog niet afgerond. Er zullen nog aanvullende detailmetingen naar de hoofdburcht verricht worden. Ook een deel ten oosten van het kasteel wordt nog ingemeten om te zien of daar sporen van de voorburcht te vinden zijn.
Wordt vervolgd!
Ferry van den Oever (Saricon) en Nancy de Jong
Literatuur
O.H. Creighton, Castles and landscapes. Power, Community and Fortification in Medieval England (Londen 2002).
Dijkhuis, B 2004/2005: Rebellie, bloed en bakstenen. In: Historisch West-Friesland, nr. 6, blz 13-16
- Doneus, T. Kuhtreiber, ‘Landscape, the individual, and society: subjective expected utilities in a monastic landscape near Mannersdorf am Leithagebirge, Lower Austria’, in: N. Mehler (ed.) Historical Archaeology in Central Europe (Rockville 2013), 339-364.
Hamaker, H.G. 1875-1878: De rekeningen der grafelijkheid van Holland onder het Henegouwsche Huis
Lavèn, A. 2012: Graaf Floris V van Holland (1254-1296). Het complot tegen Floris V. in: Historisch Nieuwsblad 3/2012
- Spiekhout en T. Spek, ‘Het kastelenlandschap van Goor en Diepenheim tussen 1000-1450′, Tijdschrift voor historische geografie (Hilversum 2017), nr. 4, 194-211.
