Alkmaar Orgelstad
“De belangstelling voor het klinkend erfgoed tot leven wekken”
Vorig jaar zomer verscheen het boek Alkmaar Orgelstad met de verhalen over 32 kerkorgels in de gemeente Alkmaar. Orgels die vaak niet meer bespeeld worden omdat de kerk niet meer als kerk gebruikt wordt. Hans Steketee en Gerrit Prins, respectievelijk penningmeester en voorzitter van de Stichting Vrienden van het orgel willen dit klinkende erfgoed niet verloren laten gaan en hebben mooie plannen om de belangstelling voor kerkorgels weer tot leven te wekken.
“Alkmaar was altijd al een orgelstad met prachtige oude orgels. En door de fusie met Schermer en Graft de Rijp, kwamen daar nog eens twintig mooie orgels bij,” vertelt voorzitter van de Stichting Vrienden van het Orgel, Gerrit Prins. “Een mooie aanleiding om ze bij elkaar te brengen in het boek.” Het Jan van Covelens orgel in de Grote Sint-Laurenskerk kent bijna iedereen. Dit orgel, dat al in 1511 werd gemaakt, is het oudste bespeelbare orgel van Nederland. Samen met nog 31 andere (en vaak veel minder bekende) orgels in de gemeente Alkmaar, wordt het uitgebreid belicht in het boek Alkmaar Orgelstad. Het uitbrengen van dit boek was één van de eerste activiteiten die de stichting Vrienden van het Orgel ontplooide in het kader van haar missie om de belangstelling voor het klinkende erfgoed voor Alkmaar te doen herleven.
Encyclopedieën
Hans Steketee is musicus, musicoloog en uitgever van de vijftiendelige encyclopedie Het Historische Orgel in Nederland. En inmiddels zorgde hij ook voor een digitale database: “Mijn vader was directeur bij Flentrop Orgelbouw dus ik groeide als het ware op tussen de orgels.”
Gerrit Prins was vanaf de jaren tachtig tot 2007 al betrokken bij de Stichting Vrienden van het Orgel en steekt sinds zijn pensioen opnieuw een deel van zijn vrije tijd in deze passie.
Gerrit: “Door de samenstelling van het boek, bouwden we contacten op bij de verschillende locaties van de orgels. Wat je merkt is dat de kerken vaak hun oude functie kwijt zijn. De besturen proberen dan nieuwe functies te zoeken maar het orgel speelt daar meestal geen rol meer in. En dat vinden wij jammer. Maar als we hierover in gesprek gingen met de kerkbesturen, bleek er wel degelijk interesse te zijn om toch iets met het orgel te blijven doen. Maar de vraag was dan dus: wat?”
Mentoraat
De Stichting Vrienden van het Orgel ontbrak het niet aan ideeën en zo kwam onder meer het mentoraat ter sprake.
Hans: “Het gaat vaak om kleine orgeltjes die eigenlijk nooit zo in de belangstelling hebben gestaan. De monumentenspecialisten hebben daar vaak ook geen verstand van. Die weten alles van het gebouw maar niet van zo’n instrument. Een mentoraat voor orgels is dan ook iets wat door de Monumentenwacht is bedacht. Een kerkorgel kan een mentor toegewezen krijgen, iemand dus die verstand heeft van orgels. Die mentor kan ingeschakeld worden bij alle vragen rondom het orgel, maar die komt ook langs om een rapportage te maken van de staat van het orgel.
Een voorbeeld is de Buiksloterkerk in Amsterdam. Tijdens het nieuwe gebruik van de kerk let de mentor op dat voorzichtig wordt omgesprongen met het orgel, dat er bijvoorbeeld geen ladders tegenaan worden gezet.”
Gerrit: “Het leek ons mooi om te kijken of we zo’n mentoraat ook in de gemeente Alkmaar voor elkaar konden krijgen.”
Studenten
Maar het belangrijkste doel van de Vrienden van het Orgel is dat die in onbruik geraakte orgels weer gebruikt gaan worden. En daarvoor heb je meer nodig dan alleen een mentor.
Gerrit: “We zijn ook gaan praten met onze stadsorganist Pieter van Dijk, tevens docent aan het conservatorium en hij zag hier wel een rol weggelegd voor zijn studenten. Het idee is nu om er een keuzevak van te maken binnen de opleiding, met drie componenten. Een stage bij Flentrop Orgelbouw; regelmatig de orgels bespelen die de student tijdens die periode van twee jaar krijgt toegewezen; én een activiteit of festiviteit organiseren waarin die orgels een rol spelen. Dat laatste kan dan wellicht met gebruik van de faciliteiten van het conservatorium. Niet alle orgels waar we het over hebben zijn geschikt om zonder aanvulling van andere instrumenten een volwassen concert op te geven.”
Keuzevak
Hans: “Ik heb al een protocol geschreven voor dat keuzevak en samen met Pieter van Dijk ga ik praten bij Flentrop Orgelbouw. Ik kan me voorstellen dat een student straks bijvoorbeeld een dagje meeloopt in de pijpenmakerij, in de houtbewerking en op de plek waar de kast, de windlades en de klavieren worden gemaakt. Maar ook meelopen met de orgelstemmer is leerzaam. Wij willen graag dat zo’n student leert herkennen waar een bepaalde beschadiging aan het orgel zoal vandaan zou kunnen komen. En je moet ook weten waar je op moet letten aan de buitenkant.”
Gerrit: “Een paar toetsen die lager liggen dan de rest, een scheve pijp, een kapotte windlade of een balg die niet hoog genoeg komt. Je moet ook bepaalde bijgeluiden leren herkennen en kijken of er bijvoorbeeld geen schimmelvorming is. Het is de bedoeling dat een student met die kennis ‘zijn’ orgels gaat beoordelen en daar een rapport van maakt.”
Hans: “En dat rapport kan dan weer de basis zijn voor een eventueel aan te stellen mentor. Maar door de inzet van de studenten zorgen we er dus al voor dat de orgels weer aandacht krijgen en gebruikt worden. Wij gaan de komende tijd praten met de besturen van de kerken waar ongebruikte orgels staan om te vragen of zij hun orgel hiervoor ter beschikking willen stellen. Het is een pure win-winsituatie. Zij krijgen er gratis iemand bij die dingen organiseert rondom hun orgel en ze worden tegelijkertijd onderdeel van een orgelnetwerk waarbinnen je ook allerlei verbanden kunt leggen.”
Vrijwillige mentor
Gerrit: “Er zijn in Alkmaar een stuk of twaalf verweesde orgels waar niemand meer op speelt. Stel dat vier studenten dit keuzevak kiezen, dan krijgen ze ieder drie orgels toegewezen. Die studenten zijn dan dus ongeveer twee jaar actief met dat orgel bezig. Daarnaast hopen we dan voldoende mentoren te vinden die zich langere tijd aan één of meer orgels verbinden. Dat is een vrijwilligersfunctie waarvoor we inmiddels al zeven kandidaten hebben.”
Hans: “En die moeten, net als de studenten, eerst worden opgeleid voor deze functie.”
Het is de bedoeling halverwege dit jaar te starten met zowel het mentoraat als het keuzevak. Toen de landelijke Vereniging Mentoren Klinkend Erfgoed hoorde van de Alkmaarse plannen voor een orgelmentoraat, zochten ze meteen contact.
Gerrit: “Zij hebben ook plannen om landelijk zoiets op te zetten en dan is het natuurlijk mooi als je van elkaar kunt leren. Bovendien kunnen zij ons ondersteunen bij de promotie van ons project. Nieuw voor hen is trouwens de samenwerking met het conservatorium die wij hier hebben.”
Hans: “Dat wordt straks misschien wel een pilot voor heel Nederland. “
Filmpjes
Een ander onderdeel van de plannen van de Vrienden van het Orgel is het maken van opnames en het vastleggen van het bespelen van de verschillende orgels op film. Gerrit: “We hebben hier voorlopig zo’n vijftien orgels voor geselecteerd. Dat zijn vooral de orgels die niet zo in de belangstelling staan maar die wel kwaliteit hebben. Daar willen we professionele opnames van laten maken, liefst voor elk orgel een filmpje. De gemeente Alkmaar heeft al toegezegd dat ze zal bijdragen en ook het Victoriefonds en de Stichting Jan Boon hebben een bijdrage toegezegd.
We wachten nog op het antwoord van een paar andere fondsen. Na het verschijnen van het boek gaf de Stichting Kunstnet ook aan een filmpje te willen maken. Dus misschien kunnen we er een combinatie van maken. Daar zijn we inmiddels over in gesprek.
Hans: “De filmpjes dienen als promotie van de Vrienden van het Orgel en van Alkmaar Orgelstad. Dat laatste is een soort overkoepelende website waar ik de webmaster van ben en waarvoor we subsidie krijgen van de gemeente.
Doe-orgel
Om bij jong tot oud de belangstelling voor het orgel te wekken, is er een zogeheten doe-orgel aangeschaft. Hans: “Dat is een orgeltje dat je als bouwpakket in elkaar kunt zetten om er vervolgens op te kunnen spelen. Een heel mooi project voor op bijvoorbeeld basisscholen, bedacht door Lydia Vroegindeweij. Maar het is net zo leuk voor volwassenen. Zo leer je al bouwend en spelend van alles over het orgel.”
Gerrit: “Lydia Vroegindeweij heeft ons met haar fonds ondersteund, omdat we het doe-orgel een regionale functie geven. Iedereen mag er gebruik van maken in de vorm van een activiteit. Voor organisaties uit de gemeente Alkmaar is het gratis, dankzij een subsidie van de gemeente. Vorig jaar hebben we er een activiteit mee georganiseerd in Grootschermer tijdens Open Monumentendag. Daar kwamen enorm veel kinderen op af.”
Hans: “Maar het zou ook een leuke activiteit zijn voor het Orgel Festival Holland. Overal waar je het orgel wilt promoten. En nogmaals: het doe-orgel is net zo leuk voor volwassenen als voor kinderen.”
Geld blijft nodig
Het is een mooie doelstelling die de Vrienden van het Orgel hebben, maar er is wel geld voor nodig. Hans: “En in ons geval is het anders dan normaal. Geld voor erfgoed wordt namelijk meestal aan een bepaald object verbonden. Als het kapot is, kan het met subsidie of dankzij bepaalde fondsen gemaakt worden. Wij willen juist dingen organiseren die helpen voorkomen dat al die mooie oude orgels kapot gaan. Door ervoor te zorgen dat ze bespeeld worden. Wij doen er alles aan om de waardering voor dit muzikale erfgoed weer op gang te brengen en vervolgens levend te houden.”
Gerrit: “En daar zal dus blijvend geld voor nodig zijn.”
Informatieve websites:
vmke.nl (Vereniging mentoren klinkend erfgoed)
