8 oktoberbord in Grote Sint Laurenskerk waarschijnlijk toch zeventiende-eeuws

In de Grote Sint Laurenskerk in Alkmaar hangt een bijzonder wandbord. Het meet bijna 8 meter bij 37cm en is 4,5 cm dik. Op het bord is de Latijnse tekst CLareat oCtobrIs LUX oCtaVa aLCMarIanIs geschilderd. Hoe oud het is en waarvoor het diende, was eigenlijk nooit duidelijk. Maar inmiddels weten we meer, dankzij jaarringenonderzoek en het onderzoek van schilderijenrestaurator Jazzy de Groot die het bord vorig jaar in de kerk voor het oog van het publiek restaureerde. Zij vond verschillende aanwijzingen voor de mogelijkheid dat het 8-oktoberbord in de zeventiende eeuw gemaakt werd. En jaarringenonderzoek heeft dat nu bevestigd.

(Tekst gaat verder onder de video)

Op het bord is een schildering aangebracht met een romeinse tekst in gouden letters. CLareat oCtobrIs LUX oCtaVa aLCMarIanIs, lezen we op het bord. Dat betekent zoiets als: Op 8 oktober ging vanuit Alkmaar het licht stralen. Het is een zogeheten chronogram, waarvan de hoofdletters, te lezen als romeinse cijfers, samen het jaartal 1573 vormen, het jaar van het beleg van Alkmaar.

Vóór de restauratie hing het bord eigenlijk op een vreemde plaats. Heel hoog aan een zijmuur van het zuidertransept bij het horecagedeelte.

We weten dat in 1642 in het zuidtransept een glas-in-loodraam is geplaatst met als thema het Beleg van Alkmaar. Dat raam is al lang weer vervangen. Er hebben in de loop der jaren verschillende ramen gezeten op de plek waar sinds vorig jaar het Grote Raam prijkt. Maar niemand weet hoe dat raam uit 1642 eruit heeft gezien.

(Tekst gaat verder onder de foto)

Het Grote Raam

Toen vorig jaar zomer het nieuwe Grote Raam geplaatst werd, met als thema ‘Licht van de vrijheid’, was iedereen het er snel over eens dat het 8 oktoberbord, met een tekst over het stralen van het licht, daar prima onder paste. En de vraag rees of het misschien zo zou kunnen zijn dat dit opmerkelijk brede wandbord oorspronkelijk ook het onderschrift is geweest bij dat glas-in-loodraam uit 1642?

Dendro-onderzoek

Voor de zomer is het houten wandbord dendrochronologisch onderzocht. En dendrochronologisch houdt in dat aan de hand van de jaarringen de leeftijd van het hout wordt bepaald. En niet alleen dat. Aan de hand van een analyse van de jaarringen kun je ook iets zeggen over waar het gebruikte hout vandaan is gekomen.

(tekst gaat verder onder de video)

Noors vurenhout

“Uit dit onderzoek kunnen we in elk geval twee conclusies trekken,” vertelt Jeroen van der Kuur, bouwhistoricus van team Erfgoed van de gemeente Alkmaar. “A:  het gaat om Noors vurenhout en B: de laatste, meest recente jaarring is uit het jaar 1637. Dat zou kunnen betekenen dat de boom waar de plank uit gemaakt is, in 1637 of kort daarna is geveld.

Nu kan het zo zijn dat bij het zagen van de plank één of meer nog recentere jaarringen zijn verwijderd. Maar als je kijkt naar het grote formaat van de plank, lijkt het erop dat er zo weinig mogelijk jaarringen zijn verwijderd. En dat zou betekenen dat de plank van kort na 1637 is.

Zeker mogelijk

Nu kun je vers hout niet direct verwerken. Dat kan pas één tot drie jaar na het kappen van een boom. Waarmee we al uitkomen rond 1640. Dus op basis van het dendro-onderzoek kunnen we concluderen dat het zeker mogelijk is dat het wandbord oorspronkelijk hoorde bij het in 1642 onthulde glas-in-loodraam in de kerk.”

Een conclusie waar restaurator Jazzy de Groot blij van wordt, want de uitslag van het jaarringenonderzoek bevestigt haar vermoeden: “Ik had al verschillende aanwijzingen om aan te nemen dat het bord in de zeventiende eeuw is ontstaan. Zo is het jaarvers CLareat oCtobrIs LUX oCtaVa aLCMarIanIs dat op het bord staat, ook beschreven in een reisverslag uit 1685, dat gevonden is in het Groninger archief.  Het was een reisverslag van een bezoeker van de Grote Kerk in Alkmaar. Verder is er het oorspronkelijke ophangsysteem, dat bestaat uit twee grote, gesmede ringen in een lusvorm. Dat is een typisch zeventiende-eeuws systeem dat je ook wel ziet bij zeventiende-eeuwse schilderijlijsten. En dan hebben we nog de pigmenten in de oorspronkelijke blauwe verflaag, waaronder grove smaltpigmenten. Dat is een pigment dat in de zeventiende eeuw gemaakt werd door blauw glas fijn te wrijven.”

Judith Flapper

De Grote Kerk en Open Monumentendag

Op Open Monumentendag, dit jaar op zaterdag 14 september, is de Grote Sint Laurenskerk altijd een soort middelpunt van de dag. Hier is de erfgoedmarkt, hier zijn de coole kinderactiviteiten, hier is de stand van het team Erfgoed Alkmaar en de organisatie van Open Monumentendag, en hier is het startpunt van zowel verschillende wandelingen onder begeleiding als voor bezoekers die deze dag hun eigen rondje willen lopen.

Je kunt dan natuurlijk ook het nieuwe raam bekijken, met daaronder het gerestaureerde ‘8 oktoberbord’.