Kerkenvisie gepresenteerd in Grote Kerk de Rijp

Gemeenteraad was vol lof

“U heeft deze Kerkenvisie zelf inhoud gegeven. Een bundeling van expertise. De gemeenteraad was vol lof en daar mag u trots op zijn. Bedankt voor deze hechte samenwerking!” Zo leidde wethouder Ad Jongenelen op 15 november in de Grote Kerk in De Rijp de presentatie in van de Kerkenvisie voor Alkmaar. Het is een praktisch product geworden, dat zich onderscheidt van andere kerkenvisies omdat je er als eigenaar meteen mee aan de slag kunt. Wij keken terug op het proces met een aantal betrokkenen.

De Kerkenvisie is de vrucht van een intensieve samenwerking tussen kerkeigenaren, gemeente Alkmaar en andere betrokken partijen. Met als gezamenlijk doel de kerkgebouwen in de gemeente Alkmaar te bewaren voor de toekomst. Het eindproduct is uiteindelijk veel meer dan alleen een visie. Het is een praktisch product, inclusief een informatieve website en een online platform, waarop partijen kunnen samenwerken en kennis kunnen delen. Op de website is onder andere informatie te vinden over subsidiemogelijkheden, bij-bestemmen en herbestemmen en het bereiken van de juiste bezoekersgroepen.

Zo’n vijfhonderd mensen waren betrokken bij de totstandkoming van de Alkmaarse Kerkenvisie. Variërend van kerkeigenaren tot en met erfgoedpartijen, historische verenigingen, makelaars, ontwikkelaars, bestuurders, architecten, (culturele) ondernemers, burgers en ambtenaren. (Tekst gaat verder onder de foto’s)

Vitale kerk

De vraag is steeds: hoe houd je de kerk vitaal? Bijvoorbeeld met het organiseren van andere activiteiten naast de kerkdiensten, of, als het met kerkdiensten niet meer lukt, het zoeken naar een andere bestemming. Alle varianten zijn mogelijk en de weg daar naartoe en de tools die ervoor nodig zijn, zijn dankzij deze praktische Kerkenvisie voor iedereen onder handbereik.

Anne-Marie Goudzwaard van APPM droeg, in opdracht van de gemeente Alkmaar, de afgelopen twee jaar zorg voor de procesbegeleiding: “Toen ik gevraagd werd voor deze rol, was er al een proces van twee jaar doorlopen en er was al ontzettend veel gedaan. Wat ik heel mooi vond, was dat zorgvuldig recht gedaan werd aan de inhoud, terwijl tegelijkertijd gezocht werd naar de juiste vorm voor Alkmaar, inclusief een bruikbaar product.”

Bevlogenheid

Er is steeds gezegd: de eigenaren van de kerken bepalen en de gemeentelijke overheid wil inspireren, regisseren en faciliteren in dit proces. Anne-Marie: “Dat is een heel mooie rol als gemeente om in te nemen. En ik was onder de indruk van de bevlogenheid van het team dat open stond voor alle nieuwe dingen die zich aandienden. Daardoor is het een heel rijk product geworden.”

Gonna de Reus was als opdrachtgever namens de gemeente Alkmaar actief betrokken tijdens het hele proces: “Die ruimte voor nieuwe inzichten vonden we als gemeente heel belangrijk. Ook omdat we tijdens de participatie steeds met nieuwe groepen aan de slag gingen. Dan krijg je ook steeds weer nieuwe inzichten.”

Anne-Marie: “Eerlijk gezegd ben ik altijd een beetje sceptisch als het gaat om participatie. Doet een ambtenaar dat omdat het gevraagd wordt door de bestuurder? En doe je wel recht aan al die tijd die de mensen erin stoppen? Het gevaar is dat er een soort smakeloos compromis uitkomt. Maar nu is het tegenovergestelde gebeurd. We hebben een prachtig product, zonder dat het ook maar ergens aan betekenis verliest.”

Gonna: “De mensen voor wie we de Kerkenvisie maakten, wilden ook graag een levend product. Tegelijkertijd wil je als gemeente, vooruitlopend op de invoering van de Omgevingswet, de wens om de kerken te behouden alvast geborgd hebben.”

Anne-Marie: “Dat vraagt ook iets van je houding als ambtelijke organisatie. In plaats van nee, tenzij, ga je uit van ja, mits. Je bent meer op zoek naar kansen.”

Gonna: “En daar geeft de Kerkenvisie heel veel mogelijkheden voor. Al gaat het, als we het over die Omgevingswet hebben, wel vooral om herbestemming. Terwijl er natuurlijk ook veel kerken zijn die nog heel lang doorgaan als religieuze gemeenschap. Maar ook dan zijn er vaak vragen rondom de instandhouding van het gebouw. Dan kun je bijvoorbeeld bij-bestemmen en gebruikmaken van alle mogelijkheden die er zijn. Van verschillende soorten subsidie tot en met activiteiten organiseren waarmee je een groter publiek trekt.” (Tekst gaat verder onder de foto’s)

Nieuwe vergezichten

Anne-Marie: “In feite hebben we natuurlijk partijen bij elkaar gebracht die in principe al met elkaar te maken hebben maar nog nooit op deze manier zo constructief hadden samengewerkt. Dat is het principe van ‘Als je blijft doen wat je deed, blijf je krijgen wat je kreeg’. Dan wordt het probleem niet opgelost. En is het mooi om ruimte te maken in de hoofden zodat je met elkaar kunt komen tot nieuwe vergezichten in het kerkenlandschap.

Iedereen wil die kerkgebouwen behouden voor Alkmaar. En vaak wordt met dit soort grote vraagstukken toch naar de gemeente gekeken. Voor geld, voor het ondernemen van actie. Maar we zijn er hier van het begin af aan vanuit gegaan dat kerkeigenaren de vrijheid hebben om hun eigen plannen te maken maar dat daar ook een bepaalde verantwoordelijkheid bij hoort. Het eindresultaat is dan ook niet een formule die je op alle kerken kunt loslaten. Het is een instrument dat je kunt gebruiken om zelf verder te komen.”

Maatwerkoplossing

Gonna: “We hebben in feite een methode ontwikkeld die leidt tot een maatwerkoplossing voor elk vraagstuk.”

Anne-Marie: “Op de website vind je ook informatie over hoe bepaalde dingen moeten. Denk bijvoorbeeld aan een wegwijzer voor het aanvragen van alle mogelijke soorten subsidie. Dat is best ingewikkeld. Dat vind ik zelf ook nog steeds heel moeilijke materie.”

Gonna: “Het woord kerkenvisie gebruiken we al een tijdje, maar door de presentatie van het eindproduct gaat het nu meer leven. Mensen met vragen kunnen eerst eens rustig op de website kijken waar je een heleboel antwoorden meteen kunt vinden. Dan hoef je dus niet te wachten tot er weer een keer een monumentenadviseur langskomt aan wie je je vragen kunt voorleggen. En veel kennis en ervaring is al in het veld, bij eigenaren, maar ook in de bouwwereld en bij culturele ondernemers. Op het Kerkenplatform, waar alle partijen een eigen account kunnen aanmaken, kunnen zij hun kennis met elkaar delen. Ook partijen uit buurgemeenten of uit andere delen van het land zijn hier welkom. Zo kan het platform zijn werk gaan doen.”

Uniek product

Veel gemeenten in Nederland zijn op dit moment bezig met het maken van een kerkenvisie. Dat Alkmaar een bijzonder product heeft gemaakt, wordt wel duidelijk door de belangstelling van andere gemeenten. Gonna: “We hadden pas een presentatie in Heiloo en daar was veel interesse voor het platform. Voor ons is het prima als ook zij het gaan gebruiken. Dat hopen we zelfs, want hoe meer kennis op het platform gedeeld wordt, hoe meer het opbrengt, voor iedereen. Zo zou het mooi zijn als bijvoorbeeld ook professionals uit verschillende werkvelden een account aanmaken. Er bestond nog geen platform waarop al deze partijen kunnen netwerken. Het Alkmaarse platform is op dit moment het enige.”

Anne-Marie: “Waar Alkmaar in uitblinkt, zoals ik het zie, is hoe ze de visie pragmatisch hebben weten te vertalen naar een product dat bruikbaar is voor alle participanten. Een interactieve website waar je meteen mee aan de slag kan. Het onderscheidt zich van andere visies doordat wij de onderzoeksresultaten hebben vertaald in producten. Vaak worden het aanbevelingen in een rapport en ja, wat gebeurt er dan vervolgens met zo’n rapport? Dan is alles een stuk lastiger toe te passen in de praktijk. Op deze manier krijgt het meer publiekswaarde, is het niet meer iets van alleen de makers.”

“Een van de conclusies die we trokken tijdens het proces is dat we tijd niet moeten zien als een ultimatum maar als een beweging. Iets wat mensen en hun gedachtes in beweging brengt zodat er een rimpel ontstaat die uiteindelijk een golf kan worden.
Soms heb je als kerkeigenaar het idee dat nú iets moet gebeuren, omdat het anders niet langer gaat. En soms is dat ook waar, maar vaak kun je door er anders naar te kijken, de tijd naar je hand zetten. De toekomst hoeft niet eng of bedreigend te zijn. En daarbij is het altijd goed om te bedenken dat veel van deze kerken al eeuwen bestaan. Wat is in dat opzicht dan een dag of een maand of zelfs een jaar? Een mooi voorbeeld vind ik de schuilkerken in Alkmaar. De Doopsgezinde kerk, De Evangelisch-Lutherse kerk, en de Remonstrantse kerk. Drie kerken die los van elkaar al heel lang zochten naar oplossingen om meer aandacht te krijgen van het publiek. In één van de pilots voor de kerkenvisie hebben ze alle drie meegedaan. Om gezamenlijk een mooi programma samen te stellen voor schuilkerken. Hoe kun je de afzonderlijke programma’s daarbij zo goed mogelijk op elkaar aansluiten? Zo zet je de aanwezige denkkracht in voor drie locaties tegelijk.”

Gonna: “Dat is ook het idee hè, dat de kerkeigenaren niet allemaal zelf opnieuw het wiel hoeven uit te vinden. Mijn rol als ambtelijke opdrachtgever was zorgen dat er een kerkenvisie kwam. Zoiets doe je natuurlijk met een team waarin ieder zijn eigen rol heeft. En die rollen zijn de afgelopen jaren afwisselend ingevuld door verschillende mensen die allemaal een belangrijk steentje bijdroegen. Zoals Nicole Roerdink van Rechurch, tijdens de inventarisatie en analyse. De eindfase heb ik samen met Anne-Marie begeleid. En met Elza van Liere van Coup Group BV. Zij leidde de participatiegesprekken en deed enkele van de pilotprojecten, waaronder de schuilkerken. Zij besloot de presentatie van de Kerkenvisie in De Rijp ook met een inspirerende workshop, zodat de aanwezigen met een hoop nieuwe ideeën de deur uit gingen.”

Judith Flapper

Lees ook het interview met twee actief betrokken kerkgebruikers en beheerders: Simon Binnendijk en Marie France Kiel. En met Klaas Telgenhof, loods herbestemming van de provincie Noord-Holland.

Het proces

Inventarisatie

2019 Inventarisatie: Overzicht van alle gebedshuizen. Gesprekken met eigenaren.
2020 Tussenrapport: Oplevering analyse van de bevindingen.

In gesprek

2021 Visievorming: Samen bouwen aan een visie, vanuit de blikvelden eigendom (eigenaren), behoud (erfgoedpartijen), gebruik (cultuur en toerisme), ontwikkeling (makelaars/ontwikkelaars).
2021 Websites: Met een kernteam van kerkeigenaren zijn twee websites ingericht. En is nagedacht over aanpassing van het vergunningstraject voor ingrepen aan kerken. Met ambtenaren is het aanvraagtraject voor een vergunning verder vormgegeven.

Praktijkonderzoek

Voor een periode van 6 maanden (jan-juli 2022) zijn casussen uit de praktijk getoetst aan de visie.
De uitkomsten zijn verwerkt in de visie.

Producten

Website kerkenvisiealkmaar.nl met informatie over de kerken en voor kerkeigenaren.
Website kerkenplatformalkmaar.nl  voor netwerken en nieuws.
Verplicht vooronderzoek naar een passende functie bij herbestemming.