De ontwikkeling van het Alkmaarse landschap

Van prehistorie tot de vroege middeleeuwen

Het landschap rond Alkmaar zoals we dat nu zien is grotendeels door de mens gevormd in de afgelopen vijf eeuwen. De mens heeft het land ontgonnen voor landbouw of ingericht met waterlopen, zoals sloten en kanalen. Ook heeft de mens wegen aangelegd en panden gebouwd. Meren zijn door middel van dijken en molens drooggelegd. Deze grote veranderingen vonden niet alleen plaats in de laatste eeuwen. Het landschap verandert al duizenden jaren ingrijpend. Dit komt vooral door de ligging in de kuststreek met de wisselende invloed van de zee. In de omgeving van Alkmaar wonen al vierduizend jaar mensen. Archeologen onderzoeken de resten die zij in de bodem hebben nagelaten. Zij schrijven aan de hand van hun vondsten de geschiedenis van deze bewoners.

De ontwikkeling van Alkmaar tot stad

Alkmaar ontwikkelt zich van de tiende tot de dertiende eeuw tot een bescheiden handelsplaats. Toch blijft een flink deel van de bewoners nog boer. Hoewel de bewoners al in 1254 stadsrechten krijgen, krijgt Alkmaar pas vanaf 1300 een echt stedelijk karakter. Handel en ambachten krijgen de overhand, terwijl de stad wordt versterkt met wallen, muren en poorten. Deze stadsontwikkeling is vooral bekend door archeologische ontdekkingen. Een voorbeeld hiervan is de aanleg van middeleeuwse stadsuitbreidingen. Kooplui en ambachtslieden laten stadswoningen bouwen. Ook vestingwerken, gevonden afvalresten en producten van allerlei ambachten getuigen van de stadsontwikkeling. Net als goederen die van buiten de omgeving van Alkmaar zijn ingevoerd.

Stad en platteland

Vanaf de prehistorie zijn de bewoners in eerste plaats boeren. Op de boerderijen wordt vanouds zoveel mogelijk zelf gemaakt. Niet alleen het voedsel maar ook alle spullen in huis en kleding. Zelfs de huizen zelf! Pas in de loop van de Middeleeuwen ontstaan de gespecialiseerde ambachten. Met de opkomst als handelscentrum trekt Alkmaar veel nieuwe beroepen. Deze beroepen noemt men in die tijd nijverheid. Ook in de dorpen rondom Alkmaar ontstaat op kleine schaal nijverheid. De dorpen op het Schermereiland richten zich op visserij en alles wat daarmee te maken heeft. De dorpen Graft en De Rijp houden zich bezig met scheepsbouw, hennepmolens, zeil- en touwmakerijen en traanovens voor walvistraan. Hierdoor zien Graft en De Rijp er bijna ook als steden uit.

Huizen

In de loop van de eeuwen veranderen de huizen enorm. Zowel van binnen als van buiten zien ze er heel anders uit. Al duizenden jaren bouwt men huizen van hout, gevlochten takken, leem en riet. Dat verandert met de invoer van natuursteen en vooral door de opkomst van baksteen. Hierdoor gaat men nieuwe technieken gebruiken voor de bouw van huizen. Ook veranderen de woonvoorzieningen en meubels. In de boerderijen blijven mensen en vee onder één dak wonen. Maar bij andere beroepen bevatten de huizen niet alleen woonruimte maar ook werkplaatsen, winkels of opslagruimten. Er zijn grote verschillen tussen arm en rijk, waarbij groepen hun eigen manier van wonen hebben. De rijkere stedelingen bouwen grote bakstenen huizen en omgeven zich met mooie spullen.

Religie

De Sint Laurenskerk is gesticht in de tiende eeuw. Al binnen een eeuw na het ontstaan van de nederzetting Alkmaar dus. Het eerste kerkje was vermoedelijk van hout. Bij opgravingen in de Grote Sint Laurenskerk zijn van dit oudste kerkje geen resten meer gevonden. Wel trof men funderingen van een tufstenen kerk aan. Deze is enkele malen vergroot, voordat de gotische kerk die er nu staat het kerkgebouw rond 1500 verving. We hebben ook archeologisch onderzoek gedaan in de Kapelkerk. Datzelfde geldt voor vier van de vijf kloosters in en vlak buiten Alkmaar. In de late Middeleeuwen is het christelijk geloof erg belangrijk in het dagelijks leven. Vanaf de 16de eeuw verdeelt het christelijk geloof zich over verschillende richtingen. Ook in de huizen komen geloofsuitingen veel voor. Servies, haardstenen of wandtegels zijn versierd met christelijke taferelen. Verder zijn er religieuze voorwerpen zoals wijwaterbakjes en beeldjes van heiligen gevonden.

Eten en drinken

Tijdens archeologisch onderzoek vinden we vaak voedselresten en voorwerpen die te maken hebben met eten en drinken. Voorbeelden zijn kookpotten, kommen, borden, kannen en bekers. Deze vondsten dragen veel bij aan onze kennis van eet- en drinkgewoonten van vroeger. In oude kookboeken staan vaak vele recepten, maar deze waren voor de rijke burgers. Tijdens archeologisch onderzoek vinden we de resten van alle inwoners van arm tot rijk. Zo kunnen we reconstrueren wat er gegeten werd en door wie. Denk bij de voedselresten aan botten, zaden en pitten maar ook aan resten van schaaldieren en eierschillen. Er zijn in de loop van de eeuwen allerlei veranderingen geweest in de consumptie van voedsel en drank. Niet alleen de samenstelling van het menu is veranderd, maar ook hoe het eten bereid en opgediend werd.

Vragen over monumenten, bouwhistorie of archeologie in Alkmaar? Stuur een e-mail naar erfgoed@alkmaar.nl